Kategori arşivi: zamanlar

Fiil nedir? Çekimli fiil (tense) nedir?

Fiil nedir?  Çekimli fiil (tense) nedir?

Tabiyatta madde olarak var olan veya var olduğu düşünülen varlıkların; belirli bir...

... şahsa I ( 'ben' birinci tekil şahıs) worked

... zamana; I worked (2) _ Çalıştım ( geçmiş z.)

 ... tarza;    I had worked (3)_Çalışmıştım.     (tamam olmuş bitmiş tarz )

bağlı olarak aktif halde bulunan durum veya hareketlerine... Bu varlıkların;

 ... kendilerinde;   to get humanized

 ... niteliklerinde; Her face turned yellow. (yüzü saradı)

meydana gelen değişim ve dünüşümlerini bildirirken oluşturulan fiil+tarz+zaman+şahıs...birleşmelerine,  çekimli fiil, yapılarda yer alan hareket adlarına fiil denir.

Şahıs; harekete muhatap olan her şey/ şahıs/ zamir/ konu/ durumdur. (özne–subject)

Zaman(time); 

geçmiş ( -di )  (past; used to V,    V-ed2   was/were V-ing,   had V-ed3 )

şimdiki ( …)       

(present; V & V-es, … am/is/are V-ing,  have/ has V-ed3)        

gelecek ( -ecek )    

(future; will,  will be V-ing,  will have V-ed3)

geçmişteki gelecek ( -ecekti

(future in past; would, would be V-ing, would have V-ed3)

Tarz/biçim(aspect); hareketin gerçekleşme şekli; hareket;

genel (-e-r)

(common aspect ) hareket mi,

devam eden (-yor/ -yır/ -yaar/ -yap) hareket mi

 (continuous aspect; be V-ing) veya,

tamam olmuş (-miş/-ip/-gan)

(perfect aspect; have V-ed3) hareket mi, yoksa

hala devam etmekte (-mekte)

(perfect continuous; have been V-ing)
olan hareket mi yani biçimidir.

  Çekim(tense); şahıs ve tarz unsurlarıyla birleşen fiilin bir zamana göre çekimlenmesidir.
Ör: Gid-iyor-du-m, çekimli fiili, 1. Tekil Şahsın, geçmiş zamanda devam ettirdiği hareketin ifade edildiği çekim şeklidir.

 

 

 

-miş’li (bitmiş) haber (söylenti, rivayet) nedir?

-miş'li (bitmiş) haber (söylenti, rivayet) nedir?
 -miş ← imiş ← ermiş ( yer almış/ bulunmuş)
gider -miş
gidiyor -muş
gitmiş -miş

  Konuşan kişinin; Varlıkların; bir kip altında, bir tarz, zaman ve şahsa bağlı, konuşulmuş hareketlerini, oluşmuş bir haber veya bir bilgi gibi kabul edip, haberin bu oluşmuşluk veya bitmişlik durumunu göz önünde bulundurmak suretiyle, -mış (i-miş/ ermiş) bitmişlik unsurunu kullanması, bununla birlikte, cümleyi de yargısız (-dır eksiz) bırakarak, olmuş/bitmiş bu haberin esasen bir söylentiden ibaret olduğunu vurgulamasıdır.

Yarın kar yağacak. (var bulunan haber)

Yarın kar yağacak-(i)mış.

Yarın kar yağacak- ( diye bir haber) bulunmuş/ yer almış.

   Şöyle de ifade edilebilir; Herhangi bir hareket ister geçmişte, ister şimdi ve isterse gelecekte gerçekleşecek olsun, bir kez konuşulmuşsa veya bir yerde yazılı haldeyse ya da ortalıkta böyle bir haber varsa. Hareketle bildirilen haber artık üretilmiş, var olmuş bir haberdir.      

 Konuşan kişi aktarımını yaparken bu konuşulmuş olmayı esas alır. Yani konuşan kişiye göre hareket değil, haber konuşulmuş tabiatta var olmuş, oluşmuş veya bitmiştir. 

 Bu yüzden de ‘olmuş, var bulunmuş’ anlamında bitmişlik bildiren ‘i- yardımcı fiili +sıfat fiil ‘ (ermiş/ i-miş/ miş) ek birleşmesini kullanır.

   Kullanır fakat yine de fiillerin bitmiş tarzlı şekillerinden yararlanır. Bu da hareket değil durum bitmişliğidir.

   Yani,

-miş'li haber esasen bitmiş /oluşmuş durum haberidir.

 -ür'lü, veya -dür/ -dır'lı haberde ise durum  hazır zamanda devam eder.

Gider-miş örneğinde hareket genel hareket, durum oluşmuş/ bitmiş durum haberdir.

Gidiyor-muş çekiminde hareket devam eder, durum oluşmuş/ bitmiş durum haberidir.

Trenle geliyorlar.

Trenle geliyor-larmış/ i-miş/ ermiş

 

Bu bir kitap-tır. ( kitap bulunuyor_devam eden durum )                        

Bu bir kitap - muş/ i-miş/ ermiş, bulunmuş bulunmuş, yer almış.

 

Dönüşlü fiil (reflexsive verb)

      Dönüşlü fiil nedir?

Dönüşlü fiil nedir?

Tanım;

  Türkçede; yıka(n)dı, tara(n)dı, daya(n)dı, boya(n)dı, taşı(n)dı, giy(in)di, sakla(n)dı … gibi, fiillerde yer alan –n eki, öznenin kendisinin yapabileceği bir hereketse (reflexsive) dönüşlü (öznenin kendisine taşıdığı hareket), değilse edilgen (ev boyandı) veya olgan (musluk tıkandı) fiildir.

   Bu halde çekimlenmiş fiilde, özne bir hareketi kendine yönlendirmiş veya döndürmüştür. Bu türdeki fiillere dönüşlü fiil (reflexive verb) denir. Özne bu durumda hem işi yapan fail hem de işten etkilenmiş nesne görüntüsündedir. Bir hareketin dönüşlülük halini -n harfi karşılar.

Ali elbisesini kuruttu/ kuruladı.

_ Ali dried his dress. (etken)

Ali kurulandı.

–Ali dried himself. (dönüşlü)

  Örnekte de göründüğü gibi, İngilizcede fiillere ek getirilmediğinden fiillerin dönüşlü halindeki durumunu dönüşlülük zamirleri karşılar.

Fiilimsi nedir? (infinitive and gerund)

 Çekimsiz fiil nedir? Fiilimsi nedir?

Fiilimsiler/ eylemsiler, Fiilimsi nedir?

Tanım;

     Şahıs ve zaman unsurlarından ayrık, tarz ve bazen kip unsurlarıyla birleşen bir fiilin, herhangi bir cümlede, isim (mastar/ isim fiil), sıfat, zarf gibi görev almasıdır.

     Ör: Çalış (-ır ol / -ıyor ol-, -mış ol-, -makta ol-)-ma-k/-ma/-an/-arak

      Bu kısacık tanımdan sonra, fiilimsiler nedir ve ne işe yarar?

     Şöyle başlayalım;  Örneğin, ‘korkmak’ fiili, bu fiille kastedilen hareketin gerçekleşebilmesi için yani, ‘Çok korktu.’ Diyebilmek için, harekete maruz kalan öge (öznenin) karşısında, onun korkmasına neden olan bir nesne olmalı. Bu nesne ise bir varlık olur. ‘Ali köpekten çok korkar’ gibi.

    Kişi tabiyatta madde olarak var olan veya var olduğunu düşündüğü varlıklardan korkabileceği gibi bu varlıkların kendilerine ait hareketlerden de korkabilir. Bu durumda korktuğu bir varlık değil bir harekettir.

    Hareketler ise tabiatta bir şahıs ve zamana bağlı olarak yer alan (yandı, yanıyor, yanacak ) hareketlerdir. Ve artık hareketi bir zamanı olmaktan çıkarmalıdır. Çünkü hareketin ne şahsından ne de zamanından bahseder. Bu kez hareketin sadece kendinden bahsetmek ister. Bundan sonra fiile –mak eki eklendiğinde fiil artık karşıdaki öge (nesne) olarak kullanılabilir.

     ‘Ali boğulmaktan çok korkar.’ gibi. 

      Bu örnek, fiilimsilerden mastar örneğidir. Bundan başka;

      Örneğin, ‘Oradaki uzun adamı tanıyor musun?’ cümlesinde ‘uzun’ sıfatı, adamlar arasından bir tanesini ayırıcı özelliğiyle niteleyerek konuşmaya kolaylık katmıştır.   Örnekteki (tanınıp tanınmaması) sorulan adam, yapmış olduğu bir hareketle de ayırt edilebilir. Adam oturuyorsa ‘…oturan adamı ,  konuşuyorsa ‘…konuşan adamı tanıyor musun?’   diyerek anlatım kolaylaştırılır. Ve artık  fiille kastedilen hareket bir sıfat gibi kullanılmış olur. Böylelikle bir fiili sıfat gibi kullanarak sıfat fiili elde etmiş oluruz. Yine bundan sonra;

    Örneğin, ‘Adam sessiz konuşuyordu.’ Bu örnekte de  ‘sessiz’ sözcüğü hareketi tarif ettiği için zarf görevinde yer almıştır. Ve bu kez harekete muhatap olan, kişi değil, hareketin bizzat kendisidir yani hareket nitelenmektedir.

     Hareketler bunun gibi, zarf göreviyle kullanılabilecek sözcüklerle (…sessiz konuştu.) ilintili olabileceği gibi bir başka hareketle de ilintili olabilirler. ‘Adam bağırarak konuşuyordu.’  (konuşmak_bağırarak konuşmak) gibi. Bununla ise fiilimsilerden zarf fiili  konu ettik.

    Demek ki fiillerle kastedilen hareketler bir zamana bağlı olarak tabiyatta yer alabileceği gibi, buradaki gibi birer isim, sıfat ve zarf göreviyle de yer alabilirler.

    Fiilimsi; Şahıs ve zaman unsurlarından ayrık, tarz ve bazen kip unsurlarıyla birleşik bir fiilin, herhangi bir cümlede, isim (mastar/ isim fiil), sıfat, zarf gibi görev almasıdır.

    Bu arada, fiiller tabiatta bir tarza bağlı hareket olarak yer alabildiklerinden, fiilimsi de aynı şekilde bir tarza bağlı  olarak bulunabilirler. 

Onunla her gün aynı şeyleri tartışır olmaktan sıkıldım.’ 

Sonuç için hâlâ bekliyor olan var mı?’ ,

Dersinizi çalışmış olarak gelin.’           

Gelecek zaman ( future time )

 Gelecekte gerçekleşecektir (future times): Türkçe için gelecek zaman, -ecek eki ile elde edilir. İngilizcede ise birinci şahıslarda (I/we) shall ya da hepsinde will yardımcı fiili kullanılır. 

I will go to the cinema._Sinemaya gideceğim. 

I will be sleeping._ Uyuyor olacağım.

I will have gone._ Gitmiş olacağım.

    Geçmişteki gelecek zamandadır (future in past times): Türkçede bu zaman, -di geçmiş zaman eki ile -ecek gelecek zaman eki birlikte kullanılarak (-ecekti) elde edilir. İngilizcede ise will yardımcı fiili would’a dönüşür. Bu arada geçmişte kalmış gelecek zamanın olumlu şekli, gerçekleşmemiş bir niyet bildirir.

   Not: -ecekti ekiyle verilmiş bir yapının olumlu hali gerçekleşmemiş bir hareketi, olumsuz hali (yap–mayacaktım) gerçekleşmiş bir hareketi bildirir.

  Not: Türkçede gelecek zaman –r(-er) ekiyle de elde edilebilir. –r ekli gelecek zamanda farklı olarak bir tahmin, bir belirsizlik, bir ihtimal vurgulanır. Aşağıdaki örneklerde –ecek ekiyle birlikte –r ekli gelecek zaman da verilmiştir.

  Örnekler:

Dakik: 

Sinemaya gid-eceğim/-ecektim.

Giderim /giderdim. (Yarın belki sinemaya giderim.)

_I will/would go to the cinema.

 

Devam eden:

(O saatlerde) Uyuyor olacağım/-acaktım.

Uyuyor olurum/olurdum.

_ I will/would be sleeping.

                  

Bitmiş: 

İşimi bitirmiş olacağım/-acaktım.

Bitirmiş olurum/ olurdum.(

Geleceğin zaman büyük bir ihtimalle işimi bitirmiş olurum.)_

I will/would have finished my work.

   Not: Gelecek zamanlarla ilgili şöyle bir durum da vardır: Fark ettiyseniz, dakik tarz dışında diğer tarzların gelecek zamanları ‘ol’ fiiliye oluşturulmaktadır. ‘olmak’ fiilinin yardımcı bir fiil olarak kullanıldığı bu tip yapılarda, dakik tarzlı yapılarda (çalışacağım) olduğu gibi bir niyet veya planlamadan değil, söz konusu hareketle kastedilen hal üzerinde bulunmaktan bahsedilir. 

O saatlerde ders çalışıyor (çalışır bir vaziyette) olacağım/olurum.

O anda dinlenmiş (halde) olacağım.

Bundan sonra hep bu adla anılır olacaksın

Zamanlar ( times )

 1. Türkçede fiil  - ekini almışsa (çalış-, -erdi,  -yordu,  -mıştı/ -dıy, -maktay…) hareket geçmiş zamandadır.

   İngilizcede:

Common aspect’te used to kalıbı kullanılır.

Concrete aspect’te fiillerin sonlarına -ed takısı eklenir.

Progressive aspect’te be fiilinin was/ were olarak değiştiğini söylemiştik. 

Perfect ve perfect continuous aspect’te have yardımcı fiili had olurdu.

 2. Türkçede şimdiki/ hazırdaki zamanın eki yoktur. İfadelerde yer alan tarz ekleriyle ise;

‘Her hafta sonu sinemaya giderim’ derken  ‘… gider durumda-yım

‘Sinemaya gidiyorum’ derken ‘… gidiyor  durumda-yım

‘Hiç sinemaya gitmiş misin? Evet gitmişim’ derken ‘…gitmiş  durumda-yımdenmek  istenir.

   Yani her üç durumda da mevcut durum, hazır zamandaki durum, (ifadenin geçmişte kaldığını bildiren bir unsur olmadığından da) şimdiki (present) zaman ve bu zamanda devam eden bir durum (bir durumda olmak) bildirilir.

  3.Türkçede fiil, -ecek ekini; (çalış-acak/ -ır olacak/ -yor olacak/ -mış olacak/ -makta olacak) almışsa hareketin hazır durumda sonraya bırakıldığı, gerilendiği… yani gelecek zamanda gerçekleşeceği bildirilir.

   İngilizcede:

I will go to the cinema._Sinemaya gideceği

I will be sleeping._ Uyuyor olacağım.              

I will have gone._ Gitmiş olacağım.

   Not: ifadede ‘az sonra, yarın…’ gibi geleceğe yönelik bir zaman tümleci kullanılmışsa –r ekli fiil belirsiz gelecek bildirir.

Birazdan gelirim/ geleceğim.

Bekleseydin gelirdim/gelecektim.

 4. Fiilecekti ek birleşmesiyle (çalış-acaktı /-er olacaktı/ -yor olacaktı…) hareket geçmişte kalmış gelecek zamandadır.

Kip (mood) nedir? Kip ekleri nelerdir?

     Şu ana kadar  çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de  tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik.  Bu durumlarda kullanılan eklerden;

-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;

-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarz ekleriydi.

Örnek;  

a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürür müsün?. 

b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?

    Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.  

  Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.

  Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.

Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.

Örnekteki ‘–ebil-’  imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.

  Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;

yapabilir,

yap-ıyor olabilir,

yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir. 

   Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz.  Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.

      Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;

   -m, -sn, -snz… ekleri şahıs;

   -di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

   -r, -yor, -mış ekleri tarz;

  -e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.

 

Çekimli fiillerde kip nedir?

   Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir. 

Olasılık kipi;

( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)

yap-mış olabilir-di-n

yine; 

Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;

Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.

Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.         

Ali okula gidiyor

Ali is going to school.

Emir kipi (imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.          

Otur! Sit down!,

Otursun! – Tell him to sit 

İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.

Gideyim (bari)_Let me go.                                                 

Gidesin_ I want you to go.                                  

Gidelim._ Let us(let’s) go.   

Şart (conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.

Çalışırsa kazanır/ kazanacak.

If he works, he will win.

Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.                                                  

Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.

If I were you, I wouldn’t do it. 

Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.

Ah! Şimdi burada olsaydı.

Oh, If  he were here now!

veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.

Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!

All happines be with you!

Gereklilik kipi (necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.

Çalışmalı._He must work.

Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi  olduğunun bildirilmesidir.                               

Çalışmalı/-mak zorunda_He has to work.

Yeterlilik kipi (ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya  muktedir olduğunu bildirmesidir.              

He could do it. Yapabilirdi (her zaman)

He was able to do it._ Yapabildi.(bu kez)

Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin,  İhtimal dahilinde olmasını,

Gelebilir. _He may come.

Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.

Gelmiş olmalı_ He must have come.

Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.    

-ebilir misin?_Can You …,  

 -ebilir miydin?_Could you …,

 -ecek misin?_ Will you …, 

-ecek miydin?_Would you …? veya     izin istemesidir. 

Ör:

-abilir miyim? (-amazsın!)_Can I …,    

-mek mümkün mü?/ olur mu? _May I …,

Zaman (time) nedir? Zaman ekleri nelerdir?

 Varlıklar hareketlerini bir tarza bağlı olarak gerçekleştirirken bu hareketler bir zamanda gerçekleşir.

  Türkçede eki geçmiş zaman, -ecek eki gelecek zaman, -ecekti ek birleşmesi geçmişte kalmış gelecek zamanı bildirir. Türkçede zamanlar tek bir ekle değiştirilebilirken, İngilizcede durum biraz farklıdır.

  Örneğin ‘am/ is/ are’ yardımcı unsurları bir taraftan şahıs veya şahısların ayırıcılığını bildirirken, diğer taraftan ifadenin zamanını da göstermektedir.

  Yine, ‘was /were’ hareketin şahıs veya şahısların ayırıcılığının yanında hareketin geçmiş zamanda kaldığını da göstermektedir.

  Türkçede zamanlar sıfır ekten başlar. Bu eksizlik durumu ise şimdiki zamandır. ‘–r,  -yor, -mış  ekleri tarz ekleridir.

   Türkçede zaman ekleri fiillere doğrudan eklenir

çalış-, çalış-acak

  Örnekteki çekimli fiil tarz bakımından yalın yapılıdır yani eksizdir. Bu durumda çekimli fiil, hareket bildiren fiildir.

Hareket  fiilleri; ‘geldi, gördü, dokundu, hoşlandı  gibi fiillerdir.

Bundan başka  zaman ekleri ‘bulun-du, ol-du, yer al-dı, kal-dı’ gibi kalma/ durum fiilleriyle de kullanılır.

  Örneğin,

bulundu’ nasıl bulundu?

Çalışır bulun-du.’ veya

çalışmış bulun-du.’    

   Örneğimizdeki kalma fiili yerine diğer kalma fiilleri de kullanılabilir. Kullanıldığında ise fiilin taban anlamına göre anlam farklılıkları ortaya çıkabilir.

   Yine  kalma fiillerinden (yardımcı fiiller) bir tanesi de –i (er) yardımcı fiilidir. ‘çalışır idim, çalışmış idim’ gibi.

   Bütün bu durumlarda yardımcı fiiller, bir tarza bağlı hareketleri geçmişe taşıma işine (yardımcı fiil işleviyle) yardım eder sadece.        

   Bundan başka yardımcı fiiller böyle bir zamana taşıma işlevlerinden başka bir durumun bildirilmesine yardımcı da olabilir.

   Örneğin,

çalışır bulunuyor  idi veya ‘

çalışır bulunuyor bulundu’  

 yine,

çalışır bulunmuş idi’  veya 

çalışır bulunmuş bulundu gibi.

  Bu durumda birinci yardımcı fiil (bulun-uyor/ bulun-muş), hazır zamandaki durum devamlılığı veya bitmişliğinin bildirilmesine yardımcı olurken, ikinci yardımcı fiil ‘bulundu’ bütün bu birleşik yapıların zamanını, geçmişte kaldığını bildirmeye yardımcı olur.

  -- geçmiş --                  -- şimdiki --                            -- gelecek --

Resim8

Tarz (aspect) nedir? Tarz ekleri nelerdir?

    Varlıklar hareketlerini gerçekleştirirken hareketlerin bir de gerçekleşme şekli vardır. Hareketimiz geçmiş zamanda kalmış bir hareket olsun

 ‘Dün çok çalıştım’.

Bu, ‘çalış--m’ çekimli fiilinde bir tarz eki yoktur. –dı eki zaman eki, -m eki ise birinci tekil şahıs zamiri (ben)’in şahıs ekidir. Yani fiil tarz bakımından yalın yapılıdır. 

Çalış-ır-dım,

çalışı-yor-dum,

çalış-mış-tım,

çalış-makta-ydım’ çekimlerinde ise –r, -yor, -mış ve -makta ekleri tarz ekleridir. Ekler bir zaman bildiriminden bağımsız olarak, hareketin bu zaman içinde ne şekilde gerçekleştirildiğini bildirirler.

   Yani

r/-er eki (gid-er-di-m) hareketin genellikle gerçekleştirildiğini,

-yor eki (gid-i-yor-du-m) hareketin hazır zamanda sürdürüldüğünü,

mış eki  (git-miş-ti-m) eki ise hareketin tamam olmuş, bitmiş olduğunu bildirir.

    Kısaca, -yor ekiyle şahıs, sözü edilen zamanda hareketi yaparken, -mış ekiyle şahıs hareketi yapmış bulunandır.

     Sonuçta her iki durumda da zaman aynı zamandır.

(çalışanm,

çalışmış bulunanm).

Örnekler:

Annem bulaşıkları yıkarken ben ders çalışı-yor/ çalış-an yer alm.  (çalışıyor idim)

Babam işten döndüğünde çalışmış (bulunu-yor/ bulun-an) yer alm. (çalışmış idim)

Örnek:

Ne yap-ıyor/ ne yap-an-sın?  

Ders çalış-ıyor/ çalış-an-ım.

Dersini bitir-miş (bulun-an) mısın?

Evet, dersimi bitir-miş (bulun-an)-ım.

    İngilizcede; devam tarzı (be V-ing), bitmiş tarz (have V-ed), devam etmekte olan tarz (have been V-ing) kalıplarıyla sağlanır.

Resim3

   Fiillerde tarz anlayışı diğer kipler ve hatta fiilimsilerde de yer alır.

Çalışmış olmalı_ He must have worked  

çalışmış ol,

çalışmış olsa

çalışmış olan

çalışmış olarak,

çalışmış olmak

 

Esasen tarz olayında durum şudur;

(şu an) camı açıp bakıyoruz…

 Çocuklar top oynuyorlar. Ali’nin annesi çamaşırları asıyor.

 İşçiler işlerini bitirmişler. Yağmur dinmiş. / dindi

 Sokak lambaları hala yanıyor ( yanmakta ) ….

     Bu cümlelerin hepsi aynı zaman içerisinde yer alan cümlelerdir. Eğer örnekler –di ekiyle kullanılsaydı,

( o an ) camı açıp baktığımız o an da…

 Çocuklar top oynuyorlar. Alinin annesi çamaşırları asıyordu.

 İşçiler işlerini bitirmişlerdi. Yağmur dinmişti / dindiydi

 Sokak lambaları hala yanıyordu ( yanmaktay )

 ...cümleler yine aynı zaman içerisinde kullanılan cümleler olurdu, fakat zaman olarak geçmişte kalan bir zaman yani geçmiş zaman olurdu. Öyleyse ifadelerde yer alan –yor, -mış, -makta ekleri tarz; - eki ise zaman ekleridir.

  Bütün bunlara göre değinilmesi gerekli bir husus var.

  Türkçede ve İngilizcede zaman çizgisi;

gitti ________   gidiyor _____ gidecek   şeklinde değil,

gitti _____________________ gidecek

gidiyordu ____  gidiyor _____ gidiyor olacak         yine;

bitirmişti _____ bitirmiş _____ bitirmiş olacak          

çalışır _______ çalışır ______ çalışır olacak       gibidir.

...ve aslında bu çekimlerde bir zamanda ne biçimde bulunma sorulur. Yani şöyle, ‘gitti’ çekimli fiilindeki ‘git-’ fiili bir hareket fiilidir. –di eki ise bu hareket fiiline eklidir.  

  Fiiller böyle hareket bildiren fiillerden olabileceği gibi kalma veya durum bildiren fiillerden de olabilir.

   Kalma fiillerinden biri ise ‘bulunmak’ fiilidir. İşte -i (eski biçimi 'er-' fiili ) eki de  böyle ‘bulun-’ anlamını veren yardımcı fiil görevindeki bir ektir. Ve çekimli fiilin zamanını  bu eke ekli –di eki verir.

   Bundan sonra sorular -(i)di ek birleşmesine sorulur. Yani,

‘bulundu’ , (o an ) nasıl bulundu?

çalışır bulundu.   Ya da

çalışır (halde) yer aldı.  veya

çalışır idi.  yani,

çalışır

çalışıyor bulundu.

çalışmış bulundu. Gibi.

   Sonuç olarak ‘çalışırdı, çalışıyordu, çalışmıştı, çalıştıydı’, çalışmaktaydı çekimlerinde yer alan –dı ekleri tek başına çekimli fiilin zamanını bildirirken, çekimlerde yer alan –r, -yor, -mış, -makta ekleri fiillerin –idi ek birleşmesiyle bildirilen zamanda ne biçinde yer aldıklarını (tarzını) bildirirler.  

Bunlardan sonra şöyle devam edilirse;

  ‘bulundu’ çekimli fiil yapısındaki ‘bulun-’ yardımcı fiil, –di eki zaman ekiydi. Peki yardımcı fiilde olsa ‘bulunmak’ fiili de bir fiildir. Öyleyse tarz ekleri (-r, -yor, -mış ekleri ) ‘bulun-’ fiiline de iliştirilebilir.

Yani  çekimler;

bulunurdu

bulunuyordu

bulunmuştu gibi de oluşturulabilir. Bu defa da sorular yine –(i)di (bulundu) yapısına sorulur. Yani,

nasıl idi? Nasıl yer aldı? Nasıl bulundu?

çalışır bulunur bulundu(idi),

çalışır bulunuyor bulundu(idi),

çalışır bulunmuş bulundu(-idi)

 yine;

çalışmış bulunur bulundu,

çalışmış bulunuyor idi,

çalışmış bulunmuştu

gibi çekimlenirler.   

     Aşağıdaki tablo Türkçenin şahıs, tarz ve zaman eklerinin bölgelere göre dağılmış şekillerini gösterir.

Resim5

                                                

 

 

Şahıs ( personal ) nedir?

  Fiillerde şahıs nedir?

 Çekimli fiille bildirilen hareketin üzerine kurulduğu, cümlenin kurucu elemanı (özne) (subject)’tir.

  Fiillerin çekimi konusu işlenirken ve bu çekimler sıralanırken cümlenin kurucu elemanı olarak genellikle şahıs zamirlerinden istifade edilir. Zamirler konusundan da bilindiği üzere şahıs zamirleri (personal pronouns) Türkçe için; ‘ben , sen, o, biz, siz, onlar’ zamirleridir.      

 Türkçede şahıs zamirlerinin yanısıra şahıs ekleri de çekimli fiillerin bir unsurudur. Yani, Türkçede çekimli fiile; kip, tarz, zaman eklerinden başka çoğu şahıs zamirlerinden teşekkül etmiş şehıs ekleşmesi de eklenir. Ve bu şahıs eki ekleşmesi sıfır ekleşmeden başlar, bu ise 3. Tekil ‘o’ şahıs zamiridir. Yani, 3. Tekil şahsın şahıs eki yoktur.

  Türkçede birinci çoğul şahsın (Biz) şahıs eki –z’den önce –dı eki gelirse, -z eki –k ekiyle yer değiştirir. Yani, ‘kitapları getirdiz denmez ‘kitapları getirdik denir. Yine, ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleri  –sn ve –snz eklerinden önce –dı eki gelirse eklerdeki –s ünsüzü kaldırılır.

Resim1

   İngilizcede ise fiillere şahıs eki konmaz. Bu yüzden de şahıs zamirleri olmadan çekimli fiil verilmez. Tabi burada fiile bitişik yazılan durumdan konuşuyoruz. Yoksa çekimli fiil yapısında şahıs zamirinden başka, şahıslara göre şekillenmiş ayrık unsurlar  vardır.  Bunlar ise yardımcı fiiller ve yardımcı fiiller üzerinde meydana gelmiş değişikliklerdir.

  Örneğin, ‘be V-ing’ çekimli fiil yapısında, ‘be’ yardımcı fiili, şimdiki zamanda; şahsına göre ‘am/ is/ are’  olarak, geçmiş zamanda; yine şahsına göre ‘was/ were’ olarak değişiklik gösterir. Bu durumda ‘was/ were’ aynı anda hareketin zamanını, geçmiş zamanda kaldığını da bildirir  

  am  working

He/ she/ it    is   working

I/ He/ she/ it    was   working

We/ you/ they  are  working

We/ you/ they    were  working

   Yine ‘have V-ed’  çekimli fiil yapısında ‘have’ yardımcı fiili sadece şimdiki zamanın 3. Tekil şahsında ‘has’ olarak değişirken, gelecek zaman bildiren ‘shall/ will’ yardımcı unsurları şahıslara göre; birinci şahıslarda (I/ we) ‘shall’ olarak kullanılabilmektedir.

He/ she/ it    has    (been)  worked

I/  we/ you/ they    have  (been)  worked

   Şimdi ise bir tarzda ve zamanda meydana gelen bu hareketleri gerçekleştiren şahıs/şey/zamirleri ve talep etmiş oldukları şahıs eklerini görelim. Türkçede şahıs ekleri, şahıs zamirleri kullanılmadan da cümledeki ifadeyi tamamlayabilir. İngilizcede ise fiillere şahıs eki eklenmez. Bu yüzden fiiller mutlaka zamirleriyle birlikte kullanılır. Zamirin, şahıs veya eşyanın yerini tutabilen, onları temsil edebilen sözcük türü olduğunu biliyoruz. Bu durumda, bir tarza ve zamana göre haber verilen hareketi gerçekleştiren zamirler:

 

Tekildirler (tektirler):

(I)_  Ben … m

(?)_ Sen… (s)n (-sn’li şekil şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. Gidiyorsun, gidiyor olacaksın… gibi.)

(he/she/it)_ O

( one)_ Biri (ben, sen, o, Ali, Tekir, masa… fark etmez). Ve diğer tekil zamirler.

  Not: İngilizcede 2. tekil şahsın (sen– ...) dilbilgisi anlamında karşılığı yoktur. Bu boşluğu 2. çoğul şahıs (siz–you) doldurur. Bu yüzden de (sen) 2. tekil şahısla konuşurken ikinci çoğul şahıs (siz–you) zamirinin gramer özellikleri kullanılır. Yani yardımcı fiil çoğul olur. (You are/were…)

 Çoğuldurlar:

(we)_ Biz … z/k (k’lı şekil, geçmiş ve geçmişte kalmış gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorduk, gidecektik gibi.)

(you)_ Siz … (s)nz  (-snz’li şekil, şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorsunuz, gidiyor olacaksınız gibi.)

(they)_Onlar … lr

(ones)_ Birileri (Biz, siz veya onlar, fark etmez birileri ve diğer çoğul zamirler.

   Not: Yukarıdan da gördüğümüz gibi Türkçede birinci çoğul (biz) şahsın geçmiş zaman şahıs eki şimdiki zamanlarda olduğu gibi (getiriyoruz) –z ekiyle karşılanmaz. Yani, ‘Kitapları getirdiz (biz)’ denmez. Bunun yerine birinci çoğul şahsın bir başka şahıs eki unsuru -k eki kullanılır. Ör; ‘Kitapları getirdik(biz)’. Yine de istenirse ‘Kitapları getirdibiz’ şeklinde, şahıs zamiri şahıs ekine dönüştürülmeden söylenebilir, fakat bu tercih edilmez.     

  Bununla birlikte, -di geçmiş zaman ekiyle uyuşmayan -z birinci çoğul şahıs eki, Türkiye Türkçesinde şimdiki ve gelecek zamanlarda  (-di ekli bitmiş tarz ve –sa ekiyle çekime girmiş çekimli fiiller hariç) yerini korumuştur. 

Ör: Gideriz, gidiyoruz, gitmişiz, gitmekteyiz, gidebiliriz, gitmeliyiz… 

   Bu durum sadece Türkiye bölgesi Türkçesi için söz konusudur. Yoksa –k eki şimdiki ve gelecek zamanlarda da kullanılmaktadır.

Ör: Gider-iz/-ik, gidiyor-uz/gidir-ik, gitmiş-iz/-ik,  gitmeli-y-iz/-ikgibi.

   Şimdiye kadar fiillerin çekim tablolarını verirken hep üçüncü tekil (o) şahsı esas aldık. Şimdiyse birinci çoğul şahsı (biz) esas alarak fiillerin haber kipi tablosunu tekrar verelim.

Resim2

    Buraya kadar –k ekinin birinci çoğul (biz) şahısta, şahıs eki işleviyle, bir tarz ve  zamana göre çekimini gördük.  

     Bunlardan başka –k (-ük/ık ) eki, ‘kopuk duran (kopmuş olan), kırık duran (kırılmış olan), sönük duran (sönmüş olan), çizik duran (çiz-ilmiş/çiz-ili )…’  sıfat fiil örneklerinde olduğu gibi, öznenin hareketle yüklü olması veya hareketi üzerine götürmesi yani taşıması anlamında, fiil kökenli sıfatlar oluşturmada da karşımıza çıkar.

  Bu durumda iki ayrı işlevde tek bir –k eki vardır.

   Birincisi, şahıs eki işlevindeki –k eki,

Ör: 

Şimdiki zaman bitmiş tarz;

Bu sayede onu da tanıdım(ben)/ tanıdın(sen)/ tanıdı (o)/ tanıdık(biz)/ tanımış bulunuyoruz (artık)

Geçmiş zaman bitmiş tarz;

O sayede onu da…………  tanıdıydık(biz)/ tanımıştık

 İkincisi, sıfatlaştırma işlevinde kullanılan –dık eki

  Ör:

O benim bir tanıdık(tır)

                      _tanıdık.  Ya da;

(ben/sen/o/biz/siz…) tanıdık (tanıyan) adam.   Yine;

 (ben/sen/o/biz/siz…) yaptık  iş.  Yani, yaptı-(k)ğ-ım/-ın/-ı/ımız/… iş.

   Ya da; 

Yapmadık iş…

   (not; olumsuz biçim, olumlu biçimdeki –k ekinin şahıs ekiyle karıştırılma riski içindir. Bu yüzden bir sonraki fiil yine olumsuz halde kullanılarak olumlu anlam elde edilir.)

   yapmak iş kalmadı. (yapmadığım iş/yapmadığımız iş kalmadı)…