b) yüksek olasılık bildirebilmek için oluşturulmuş kip(kalıp)lerdendir
Simple aspect ;
He must go–Gitmeli (gitmesigerekir-gereklilik.)
He must beat home–Evde olmalı (Çok önceyolaçıktı, eve varmıştır.)
Continuous aspect:
He must be sleeping–Uyuyor olmalı (Çok yorgundu,uyuyordur.)
Perfect tarz:
He must have finished(3) his homework(Ödevinibitirmişolmalı.)
Bu arada, have/ hasto+V, -mekzorundaolmak anlamında zorundalık bildirir.
He had to do it–Bunu yapmak zorundaydı.
He will have to do it–Bunu yapmak zorunda. (olacak)
İngilizcede must_-meli/-malı modal fiili; esasen gereklilik bildiren bir modal fiildir ve tıpkı can ve may modal fiilinde olduğu gibi, Türkçe anlamından da anlaşıldığı üzere, olasılık anlamını verebilir. Olasılığı simple tarzda da verebilen must’ın olasılık anlamı diğer tarzlarda daha da belirgindir. Örnekleyelim;
Simple aspect ;
He must go–Gitmeli (Gitmesi gerekir-gereklilik),
He must be at home–Evde olmalı (Çok önce yola çıktı, eve varmıştır)
Continuous aspect ;
He must be sleeping–Uyuyor olmalı (Çok yorgundu, uyuyordur)
Perfect aspect ;
He must have finished his homework–(Ödevini bitirmiş olmalı)
Ayrıca, have/hasto+V, -mekzorundaolmak anlamında zorundalık bildirir.
He had to do it–Bunu yapmak zorundaydı.
He will have to do it–Bunu yapmak zorunda. (olacak)
Not: -ebilir/-abilir eki, (can/may) anlamını aynı anda verdiğinden bu konuyla ilgili tabloya İngilizce açısından bakmak daha yararlı olacaktır.
Değinilmesi gereken bir konu daha var: İngilizcede fiiller; sınırlı-durum gösteren (stative) ve sınırsız-hareket gösteren (dynamic verbs) fiiller olmak üzere iki bölüm altında da incelenirler. Stative verb’ler temel anlamları itibariyle continuous tarzlarda kullanılmazlar. know–bilmek/tanımak, understand–anlamak gibi.
Bunun gerekçesi şudur: Gerçekten de bu türden fiillerin temel anlamlarına bakarsak devam ettirilemeyecek fiiller olduklarını anlarız. Yani, ‘Ben bukonuyubiliyorum/tanıyorum–I know this subject.’ derken, devamlılık kastedilmez. Bir şeyi ya biliyorsunuzdur ya da bilmiyorsunuzdur. Bir şeyi yapmak zorunda kalmak (have to) veya yapabilmeye gücü olmak da (be able to) aynı türdendir. Bunun için continuous ve perfect continuous tarzlarda kullanılmazlar.
Şu ana kadar çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik. Bu durumlarda kullanılan eklerden;
-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;
-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;
-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarzekleriydi.
Örnek;
a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürürmüsün?.
b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?
Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.
Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.
Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.
Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.
Örnekteki ‘–ebil-’ imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.
Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;
yapabilir,
yap-ıyorolabilir,
yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir.
Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz. Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.
Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;
-m, -sn, -snz… ekleri şahıs;
-di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;
-r, -yor, -mış ekleri tarz;
-e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.
Çekimli fiillerde kip nedir?
Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir.
Olasılık kipi;
( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)
yap-mış olabilir-di-n
yine;
‘Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;
‘Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.
Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.
Ali okula gidiyor
–Ali is goingtoschool.
Emir kipi(imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.
Otur! – Sit down!,
Otursun! – Tellhimto sit
İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.
Gideyim (bari)_Letme go.
Gidesin_ I wantyoutogo.
Gidelim._ Let us(let’s) go.
Şart(conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.
Çalışırsakazanır/ kazanacak.
– Ifhe works, he willwin.
Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.
Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.
– If I wereyou, I wouldn’t do it.
Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.
Ah! Şimdi burada olsaydı.
–Oh, If he werehere now!
veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.
Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!
–Allhappinesbewithyou!
Gereklilik kipi(necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.
Çalışmalı._Hemustwork.
Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi olduğunun bildirilmesidir.
Çalışmalı/-makzorunda_Hehas towork.
Yeterlilik kipi(ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya muktedir olduğunu bildirmesidir.
He could do it. Yapabilirdi (her zaman)
He wasableto do it._ Yapabildi.(bu kez)
Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin, İhtimal dahilinde olmasını,
Gelebilir. _He maycome.
Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.
Gelmiş olmalı_ He musthavecome.
Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.