b) yüksek olasılık bildirebilmek için oluşturulmuş kip(kalıp)lerdendir
Simple aspect ;
He must go–Gitmeli (gitmesigerekir-gereklilik.)
He must beat home–Evde olmalı (Çok önceyolaçıktı, eve varmıştır.)
Continuous aspect:
He must be sleeping–Uyuyor olmalı (Çok yorgundu,uyuyordur.)
Perfect tarz:
He must have finished(3) his homework(Ödevinibitirmişolmalı.)
Bu arada, have/ hasto+V, -mekzorundaolmak anlamında zorundalık bildirir.
He had to do it–Bunu yapmak zorundaydı.
He will have to do it–Bunu yapmak zorunda. (olacak)
İngilizcede must_-meli/-malı modal fiili; esasen gereklilik bildiren bir modal fiildir ve tıpkı can ve may modal fiilinde olduğu gibi, Türkçe anlamından da anlaşıldığı üzere, olasılık anlamını verebilir. Olasılığı simple tarzda da verebilen must’ın olasılık anlamı diğer tarzlarda daha da belirgindir. Örnekleyelim;
Simple aspect ;
He must go–Gitmeli (Gitmesi gerekir-gereklilik),
He must be at home–Evde olmalı (Çok önce yola çıktı, eve varmıştır)
Continuous aspect ;
He must be sleeping–Uyuyor olmalı (Çok yorgundu, uyuyordur)
Perfect aspect ;
He must have finished his homework–(Ödevini bitirmiş olmalı)
Ayrıca, have/hasto+V, -mekzorundaolmak anlamında zorundalık bildirir.
He had to do it–Bunu yapmak zorundaydı.
He will have to do it–Bunu yapmak zorunda. (olacak)
Not: -ebilir/-abilir eki, (can/may) anlamını aynı anda verdiğinden bu konuyla ilgili tabloya İngilizce açısından bakmak daha yararlı olacaktır.
Değinilmesi gereken bir konu daha var: İngilizcede fiiller; sınırlı-durum gösteren (stative) ve sınırsız-hareket gösteren (dynamic verbs) fiiller olmak üzere iki bölüm altında da incelenirler. Stative verb’ler temel anlamları itibariyle continuous tarzlarda kullanılmazlar. know–bilmek/tanımak, understand–anlamak gibi.
Bunun gerekçesi şudur: Gerçekten de bu türden fiillerin temel anlamlarına bakarsak devam ettirilemeyecek fiiller olduklarını anlarız. Yani, ‘Ben bukonuyubiliyorum/tanıyorum–I know this subject.’ derken, devamlılık kastedilmez. Bir şeyi ya biliyorsunuzdur ya da bilmiyorsunuzdur. Bir şeyi yapmak zorunda kalmak (have to) veya yapabilmeye gücü olmak da (be able to) aynı türdendir. Bunun için continuous ve perfect continuous tarzlarda kullanılmazlar.
b) imkan/ imkansızlık bildirebilmek için oluşturulmuş kip-(kalıp)lardandır.
-ebilir/-abilir ekiyle konuşan kişi, hakkında konuşulan kişinin ya da kendisinin söz konusu hareketi gerçekleştirebilecek güç veya kabiliyete sahip olup olmadığını bildirir.
İngilizcede geçmiş zaman şekli could olan canmodal fiili, yeterlilik veya kabiliyet bildirir.
Örneğin: Bu işi yapabilir (yapabilecek güçtedir)–He can do it.
Ayrıca; bu örneklerin Türkçe anlamlarına baktığımızda aynı zamanda bir imkân veya imkânsızlık olduğu da hissedilmektedir.
Yani, Ali bu işi yapamaz–Ali cannot do it derken, ifade Ali’nin işi yapamama gücünden başka, bu şeyi yapabilmesine imkan yoktur anlamını da bildirebilir.
Yapıyor olamaz–He cannot be doing it.
Yapmışolamaz– He cannot havedone(3) it.
-ebilir/-abilir, -meli/-malı ekleri de emir, dilek ve şart kipinde olduğu gibi, konuşan kişinin söz konusu olaya müdahale ettiği durumları bildiren kipler içerisinde yer alır.
Haber kipinde hadise, konuşan kişinin kontrolü dışında (veya değil) cereyan eder. Kişi, söz konusu hareketin meydana geliş şeklini, kim tarafından ne zaman meydana getirildiğini haber verir sadece. 'Ali okula gidiyor.' 'Dün sinemaya gittim.' gibi.
Yine eğer, can/ could’daki gibi genel bir yeterlilik değil de bir defalık bir durumdan bahsedilecekse -e güç yetirmek anlamındaki be able to+V kalıbından yararlanılır.
Yap-abilir/abildi–He is/was able todo it.
Yapabilmiş/ti–He has/had beenable to do it.
Not: Can/could soru cümleleriyle kullanıldığında izin veya rica anlamını da verebilir. Aynen Türkçede olduğu gibi. Yani;
Kapıyıaçabilirmisin?– Can you open the door? derken bir ricada,
Kapıyıaçabilirmiydin?– Could you open the door? derken, daha kibar bir ricada bulunulur. Eğer;
Kapıyıaçabilirmiyim?– Can I open the door? diye söylenmiş olunursa, anlamdan da anlaşıldığı üzere, bir izin alma bildirilmiştir.
Bu arada, izin alma isteği, geçmiş zaman şekli might olan maymodal fiili ile de elde edilebilir.
May modal fiili, olmak anlamında mümkünlük bildiren bir modal fiildir. Yani daha resmi ve daha kibar bir rica veya izin almadan bahsedilecekse yine -ebilir/-abilir anlamındaki bu modal fiillerden yararlanılır.
Ör: Girebilir miyim? (Girmek mümkün mü/olur mu?)_May I come in?
(Girmek) olmaz! _No, you may not.
Not: Örnekte de görüldüğü gibi bir resmiyet, kibar bir yasak söz konusudur.
Ör: Çiçeklere dokunmak olmaz!_You may not touch the flowers.
Ör: Ah! şimdi burada olsaydı_ Oh! If/ if only he were here now.
Keşke burada olaydı_ I wish he were here.
Bütün mutluluklar senin olsun/ola_ May all happinnes be with you.
Not: Dilek ifadeleri, -se/-sa(if) eki olmadan da ifade edilebilir.
Bunun için fiillerin emir şeklinden de,
Allah forbid!–Allah koru-sun!
Dilek anlamlı sözcüklerden de yararlanılabilir.
I hope you will win–Umarım kazanırsın.
Not: Şart kipinin birinci satırlarındaki cümlelerin İngilizcesi ile haber şeklinin İngilizcesi arasında herhangi bir yazım farkı yoktur. Anlam farkını sadece if şart yapma unsuru karşılar. If’li cümle sadece dilek kipinde ise haber şeklinin tüm istisnai durumları kaldırılır. Yani, simple present tense’te üçüncü tekil şahıslarda fiillere eklenen -s, present perfect’te have fiili’nin has şekli kaldırılır, be fiilinin geçmiş zaman birinci ve üçüncü şahıslarındaki was şekli yine be fiilinin geçmiş zaman şekli were olarak kalır.
Bir eylemin gerçekleşmesinin bir başka eylemin gerçekleşmesine bağlı olduğu durum. Bu yüzden de içerisinde iki eylemin/yargının var olduğu bir bileşik cümle oluşturulması gerekir. Bu cümlelerden biri esas anlamı yüklenmiş yargıyı, diğeri ise bu yargının oluşması şartını taşır. Biz öncelikle Türkçe için haber kipi çekim şeklini hatırlayalım.
Geçmiş zamandaki çekimler;
Yalın tarz; çalıştı
Genel tarz; çalışır idi
Devam eden; çalışıyor idi
Bitmiş tarz; çalışmış idi
Şimdi ise yalın veya bir tarzda çekimlenmiş bu yapılara -se/-sa ekini ekleyelim.
Yalın tarz; çalıştı-y-sa
Genel tarz; çalışır idi-y-se
Devam eden; çalışıyor idi-y-se
Bitmiş tarz; çalışmış idi-y-se
... ekledik. Bundan sonra ana cümle oluşturulur. Bu cümleler ise ya şimdiki zamanlar ya da gelecek zamanlarda olmalıdır.
Örnek;
Eğer hazırlandıysan, kazanırsın/ kazanacaksın/ kazanabilirsin/ kazanmalısın....
Şartı cümle şimdiki zamanlarda da olabilir. ( Çalışıyorsan gelme! ) gibi
(şartlı cümle şimdiki zamanlarda)
Ör: Çalışırsa kazanır–If he works, he wins. (simple present)
he willwin. (simple future)
(şartlı cümle geçmiş zamanlarda
Ör: Çalıştıysa kazanır–If he worked, he mightwins. (simple present)
Not: Tarzların birinci cümlelerindeki -se/-sa (if) ekli fiili taşıyan cümle geçmiş zamanda verilmiş ve ana cümle şimdiki zamanlarda kullanılmışsa olasılık ifade eder. Bu ifade şekli için Türkçede -tır/-dır ekinden, İngilizcede ise bu ekleri karşılayabilecek, olasılık ifade eden sözcüklerden yararlanılır.
Aynışeylerikonuşmayalım. Hadigidelim. Gel herşeyiunutalım.
Türkçede istekbildirensözcüklerin yer aldığı cümlelerdeki fiil, istek kipiyle değil emir kipiyle verilir. Çünkü sadece bu sözcükler cümlenin istek ifadeli bir cümle olduğunu bildirmeye yeter. Böyle olunca da ayrıca istek kipiyle çekimlenmiş bir fiile gerek kalmaz.
Yani, ‘İzin veriyorumgidesin.’ denmez, ‘İzinveriyorumhadigit.’ denir.
Yine, ‘İzinveriyorumgide.’ denmez, ‘İzinveriyorumgitsin.’ denir.
(istiyorumkiveyabari…) gideyim/gidesin/gide/ gidelim / gidesiniz/ gideler… çekimi, konuşan şahsın isteğine göre çekimlenmiş isteklerdir. Bundan başka bir de muhataptan istenen çekim şekli vardır.
Şu ana kadar çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik. Bu durumlarda kullanılan eklerden;
-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;
-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;
-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarzekleriydi.
Örnek;
a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürürmüsün?.
b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?
Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.
Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.
Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.
Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.
Örnekteki ‘–ebil-’ imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.
Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;
yapabilir,
yap-ıyorolabilir,
yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir.
Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz. Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.
Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;
-m, -sn, -snz… ekleri şahıs;
-di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;
-r, -yor, -mış ekleri tarz;
-e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.
Çekimli fiillerde kip nedir?
Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir.
Olasılık kipi;
( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)
yap-mış olabilir-di-n
yine;
‘Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;
‘Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.
Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.
Ali okula gidiyor
–Ali is goingtoschool.
Emir kipi(imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.
Otur! – Sit down!,
Otursun! – Tellhimto sit
İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.
Gideyim (bari)_Letme go.
Gidesin_ I wantyoutogo.
Gidelim._ Let us(let’s) go.
Şart(conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.
Çalışırsakazanır/ kazanacak.
– Ifhe works, he willwin.
Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.
Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.
– If I wereyou, I wouldn’t do it.
Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.
Ah! Şimdi burada olsaydı.
–Oh, If he werehere now!
veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.
Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!
–Allhappinesbewithyou!
Gereklilik kipi(necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.
Çalışmalı._Hemustwork.
Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi olduğunun bildirilmesidir.
Çalışmalı/-makzorunda_Hehas towork.
Yeterlilik kipi(ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya muktedir olduğunu bildirmesidir.
He could do it. Yapabilirdi (her zaman)
He wasableto do it._ Yapabildi.(bu kez)
Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin, İhtimal dahilinde olmasını,
Gelebilir. _He maycome.
Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.
Gelmiş olmalı_ He musthavecome.
Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.
