Kategori arşivi: türkçe fiil çekimleri

Fiiller anlam özelliklerine göre incelendiğinde bazı fiiller, yalın halleriyle, fiilde bildirilen hareketi özne üzerinde bırakmış olarak bulunurlar. Bunlar; öldü, patladı …, öğrendi, anladı …, kandı …, korktu …, gibi fiillerdir. Bu türden fiillerde özne fiille bildirilen hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmez, geçirmez, fiil geçişsiz olarak kalır. Bundan başka bazılarında hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiş halde bulunurlar. Bu fiiller ise; yazdı, taşıdı …, dokundu, baktı …, gibi fiillerdir. Bunlarda ise özne, hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiştir. Ve fiil geçiş bildiren, geçişli bir fiil olarak yer almıştır.

Geçişli ve geçişsiz fiiller (transitive and intransitive verbs) nedir?

Fiilleri sordurdukları sorularına göre sınıflandırırken nesne gerektiren fiiller ve nesne gerektirmeyen fiiller diye iki gruba ayırmıştık. –i halinde nesne talep eden fiiller hariç, diğer; -e ve -den hallinde nesne talep eden fiiller hiç nesne talep etmeyen fiiller geçişsiz fiillerdir. Yani, bu türden fiillerde fiille bildirilen hareket öznede kalır, karşıya, bir nesneye transfer olmaz. Genellikle.

Fiil örneklerimizi hatırlayalım;

Nesnesiz fiiller:
Nominatif (yalın hal) Kim?/Ne?: Öldü, patladı, çatladı, büyüdü, çürüdü, doydu, doğdu….

(yer tümleçli)
Yönelme (-e hali ) Nereye?:Ulaştı
Yönelme –Ayrılma Nereye?/Nereden?:Gitti, geldi,
Çıkma (-den) Nereden?:Uzaklaştı vs. fiilleriydi.
Geçişli fiiller ise hareketin özneden nesneye geçtiği, taşındığı fiillerdir. Bütün bu fiiller cümlede bir veya birden çok nesne talep ederler. Geçişli fiilleri iki guruba ayırabiliriz. Bunlar, bir nesne talep eden fiiller ve iki nesne talep eden fiiller olarak karşımıza çıkar. Aşağıda bir önceki sayfalardan buraya kopyaladığımız fiil örneklerini göreceksiniz. Parantez içindeki mavi renkli yazılar, fiillerin sonradan iki nesneli fiil haline nasıl geldiğini gösterir.

Nesneli fiiller:
Akuzatif (-i hali) Kimi? Neyi?:Yaz(dır)dı, taşı(t)dı, tanı(t)dı, kes(tir)ti, öğrendi(to learn)/öğretti(to teach), gördü(to see)/ gösterdi(to show), anladı(to understand)/anlattı(to tell), bildi(to know)/bildirdi(to state).
Datif (-e hali) Kime? Neye? Nereye?: Bak(tır)mak, dokun(dur)mak, inan(dır)mak vs.
Ablatif (-den hali) Kimden? Neyden? Nereden?: Hoşlan(dır)mak, bık(tır)mak, kork(ut)mak, sakın(dır)mak vs.
Enstrumental (ile hali) Kimle? Neyle?: Barış(tır)tı, savaş(tır)tı, dövüş(tür)tü, tartış(tır)tı vs.

Örnekleri gördük;

Geçişli fiil nedir? Geçişsiz fiil nedir?

Fiiller anlam özelliklerine göre incelendiğinde bazı fiiller, yalın halleriyle, fiilde bildirilen hareketi özne üzerinde bırakmış olarak bulunurlar. Bunlar; öldü, patladı …, öğrendi, anladı …, kandı …, korktu …, gibi fiillerdir. Bu türden fiillerde özne fiille bildirilen hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmez, geçirmez, fiil geçişsiz olarak kalır. Bundan başka bazılarında hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiş halde bulunurlar. Bu fiiller ise; yazdı, taşıdı …, dokundu, baktı …, gibi fiillerdir. Bunlarda ise özne, hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiştir. Ve fiil geçiş bildiren, geçişli bir fiil olarak yer almıştır.

Geçişli fiillere (-i halinde) nesne alabilen fiiller demek yine, kimi? Neyi? sorularına cevap veren unsura nesne demek?

Bir fiilin geçişli olması demekle, öznenin karşısında durup nesne görevinde yer alan bir isimle fiilin etkileşimi ve bu etkileşimin sonucunda, yani öznenin yapmış olduğu etki sonrasında nesnenin vermiş olduğu tepki kastedilir.

Ali camı kırdı (Neyi kırdı?).

Bu cümlede cam bir nesnedir. Neyi? Kimi? Sorularına da cevap vermiştir. Hareket, bir etki-tepki sonucunda meydana gelen hareketler (fiiller) sınıfında olduğu için geçiş bildiren fiildir. Bu etki ve tepki ile cümlede bir nesnenin var olduğu da bilinir. Yine bu durumda özne, nesne üzerinde etkindir. Yani fiil hareketi bir nesne üzerine transfer eden, geçiş bildiren, geçişli bir fiildir. Bundan başka böyle hareketi bir nesneye transfer etmeyen; öldü, büyüdü, patladı, düştü… gibi fiillerde vardır. Bu tür fiillerde özne hareketi bir nesneye transfer etmez çünkü ortada bir nesne yoktur. Türkçede özne, fiili transfer edilen bir fiil haline getirirken –t, -r, -tür eklerini işletir. Öldürdü, büyüttü… gibi.. Yine, Türkçede özne –t, -r, -tür eklerini –i halinde nesne gerektiren; yazdı, kırdı, taşıdı, kesti… gibi geçişliliği kendinden olan nesneli fiillerle de işletir. Yazdırdı, kestirdi … gibi. Fakat bu türlü fiillerde öznenin nesnesine hareketi transfer etmesi yoktur. Yani, ‘Öldürdü’ çekimli fiilinde özne hareketi nesnesine transfer ederken, 'yazdırdı' fiilinde özne hareketi yapmayı dahi nesnesine ettirir. Hareketi nesne üzerine transfer etmeyi belirtilmeyen başkası yapar. Bu durumda özne ifadede sadece ettiren olarak yer alır.

Bu arada ; Dokundu, baktı, yaslandı, güvendi, inandı, kandı … fiilleri neye? Kime? Sorularına cevap veren nesneli fiil olsalarda; dokundu, baktı, yaslandı, güvendi …, fiilleri transferli, hareketi nesneye taşıyan fiiller, diğer, 'kandı, inandı...' fiilleri transferi olmayan, hareketin öznede kaldığı fiillerdendir. Çünkü, -t, -r, -tür ekleri dokundu_dokundurdu, baktı_baktırdı … fiillerinde hareketi ettirme; kandı_kandırdı, fiilinde bir transferi bildirir.

Tersi durum, öğrendi, anladı… gibi -i halinde nesne gerektiren nesneli fiillerde vardır. Bu fiillerde fiiller kimi? Neyi sorularına cevap verselerde diğer ; yazdı_yazdırdı, kırdı_kırdırdı … fiillerinde olduğu gibi bir ettirmeden bahsetmezler. Çünkü, -t, -r, -tür ekleri fiillere eklendiğinde; anladı_anlattı, öğrendi_öğretti … görüldüğü gibi bir transferlik, bir geçişlilik bildirir.

Buradan da, fiillerin –i veya –e halinde olmasıyla geçişlilik veya geçişsizlikleri arasında her zaman bir bağlantı kurulu değildir yargısı oluşturulabilir.

Demek ki fiillerin ‘direct object’ (doğrudan nesne); kırdı_neyi kırdı?, dokundu_neye dokundu?, korktu_neyden korktu? Veya, ‘indirect object’ (dolaylı nesne); Kırdırdı_neyi kime kırdırdı?, Dokundurdu_kimi neye dokundurdu?... talep etmesiyle, hareketin özneden nesneye transferi meselesinde sorular üzerinden hareket etmek pek de kesin sonuç vermez.

Öyleyse şöyle yapılabilir. Fiilleri kategorilerine ayırırken, talep etmiş oldukları sorularına veya nesnesinin hallerine; –i, -e, -den haline bakılmaksızın, hareketi özneye bırakan veya bırakmayan fiiller diye ayırmak gerekir. Bundan sonra, fiillerin taban anlamları, üzerlerinden oluşturulacak yargıyı kendileri verirler.

Şöyle; öldü, anladı, kandı, korktu… çekimli fiillerinde hareket öznede kalır. Özne; öldürdüm, anlattım, kandırdım, korkuttum … demekle hareketi bir nesneye transfer ettim demek istemiştir. Yok böyle değilde fiiller; yazdı, kırdı, dokundu, kaktı… gibi hareketi bir nesneye taransfer etmiş fiillerdense, Özne; yazdırdım, kırdırdım, dokundurdum, baktırdım … demekle hareketi kendisinin bir nesneye transfer etmesinden değil, hareketi yaptırarak bir başkasının hareketi bir nesneye transfer etmesini sağlamaktan, sebep olmaktan, bahseder.

-dir bildirme kategorisi, birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, emir kipi, fiil, fiil çekimleri, fiil nedir, fiilimsi konusu, Fiiller, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, geçmiş zaman( past time), Geçmişte kalmış gelecek zaman(future in the past), gelecek zaman (future time), Genel, haber kipi, İingilizce fiil çekimleri tablosu, imperative mood, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, şahıs ekleri, şart kipi, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, zamanlar, zamanlar tablosu, zamanlar(times)

Fiil nedir? Çekimli fiil (tense) nedir?

2 Haziran 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Fiil nedir? Çekimli fiil (tense) nedir?

Tabiyatta madde olarak var olan veya var olduğu düşünülen varlıkların; belirli bir...

... şahsa; I ( 'ben' birinci tekil şahıs) worked

... zamana; I worked (2) _ Çalıştım ( geçmiş z.)

... tarza; I had worked (3)_Çalışmıştım. (tamam olmuş bitmiş tarz )

bağlı olarak aktif halde bulunan durum veya hareketlerine... Bu varlıkların;

... kendilerinde; to get humanized

... niteliklerinde; Her face turned yellow. (yüzü saradı)

meydana gelen değişim ve dünüşümlerini bildirirken oluşturulan fiil+tarz+zaman+şahıs...birleşmelerine, çekimli fiil, yapılarda yer alan hareket adlarına fiil denir.

Şahıs; harekete muhatap olan her şey/ şahıs/ zamir/ konu/ durumdur. (özne–subject)

Zaman(time);

geçmiş ( -di ) (past; used to V, V-ed2 was/were V-ing, had V-ed3 )

şimdiki ( …)

(present; V & V-es, … am/is/are V-ing, have/ has V-ed3)

gelecek ( -ecek )

(future; will, will be V-ing, will have V-ed3)

geçmişteki gelecek ( -ecekti)

(future in past; would, would be V-ing, would have V-ed3)

Tarz/biçim(aspect); hareketin gerçekleşme şekli; hareket;

genel (-e-r)

(common aspect ) hareket mi,

devam eden (-yor/ -yır/ -yaar/ -yap) hareket mi

(continuous aspect; be V-ing) veya,

tamam olmuş (-miş/-ip/-gan)

(perfect aspect; have V-ed3) hareket mi, yoksa

hala devam etmekte (-mekte)

(perfect continuous; have been V-ing)
olan hareket mi yani biçimidir.

Çekim(tense); şahıs ve tarz unsurlarıyla birleşen fiilin bir zamana göre çekimlenmesidir.
Ör: Gid-iyor-du-m, çekimli fiili, 1. Tekil Şahsın, geçmiş zamanda devam ettirdiği hareketin ifade edildiği çekim şeklidir.

birleşik çatılı fiil, çatılı fiil, causative verb, Çekimli fiiller, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, dönüşlü çatı, dönüşlü eylem, dönüşlü fiil, dönüşlü yapı, dönüşlülük, dönüşlülük eki, edilgen çatı, edilgen fiil, ergative verb, ettirgen çatı, ettirgen eylem, ettirgen fiil, ettirgen ve oldurgan fiil, fiil, fiil çatısı, fiil çatısı(voice), fiil çekimleri, fiil nedir, Fiiller, geçişli fiil, geçişli ve geçişsiz eylem, geçişsiz fiil nedir, geçişsiz fiil nedir?/ Dil İlmini Araştırma Enstitüsü/ DİAE-Türkçe, İingilizce fiil çekimleri tablosu, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, oldurgan fiil, olgan fiil, passive verb, reflexsive verb, transitive and intransitive verb, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, zamanlar, zamanlar tablosu, zamanlar(times)

Dönüşlü fiil (reflexsive verb)

23 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Dönüşlü fiil nedir?

Tanım;

Türkçede; yıka(n)dı, tara(n)dı, daya(n)dı, boya(n)dı, taşı(n)dı, giy(in)di, sakla(n)dı … gibi, fiillerde yer alan –n eki, öznenin kendisinin yapabileceği bir hereketse (reflexsive) dönüşlü (öznenin kendisine taşıdığı hareket), değilse edilgen (ev boyandı) veya olgan (musluk tıkandı) fiildir.

Bu halde çekimlenmiş fiilde, özne bir hareketi kendine yönlendirmiş veya döndürmüştür. Bu türdeki fiillere dönüşlü fiil (reflexive verb) denir. Özne bu durumda hem işi yapan fail hem de işten etkilenmiş nesne görüntüsündedir. Bir hareketin dönüşlülük halini -n harfi karşılar.

Ali elbisesini kuruttu/ kuruladı.

_ Ali dried his dress. (etken)

Ali kurulandı.

–Ali dried himself. (dönüşlü)

Örnekte de göründüğü gibi, İngilizcede fiillere ek getirilmediğinden fiillerin dönüşlü halindeki durumunu dönüşlülük zamirleri karşılar.

-dir bildirme kategorisi, Çekimli fiiller, Fiiller, Genel, türkçe dil bilgisi, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım

-dir bildirme eki nedir? Ek fiil nedir?

19 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Ek fiil nedir?

Kısaca, ek fiil [er-(i-) fiili_ermek fiili] __ olmak, bulunmak, yer almak... anlamında bir durum fiili, yardımcı bir fiildir. Fiil çekimlerinde;

ermiş> imiş>miş _ olmuş, yer almış, bulunmuş, ...

erük_ oluk, yer alık, bulunuk, ....

erür_ oluyor, yer alıyor, bulunuyor, ...

erti> idi _ oldu, yer aldı, bulundu, ... gibidir.

Ya da birleşik yapılı durum fiillerinde;

ermiş erür _ yer almış bulunuyor/ oluyor

erür ermiş_ yer alıyor bulunmuş/ olmuş/ imiş

ermiş erti _ yer almış bulundu/ oldu/ idi

erür erti _ yer alıyor bulundu/ oldu/ idi

-dır eki nedir ?

erti erür _ yer aldı oluyor/ bulunuyor

Aslında haber kipi ekidir. Ve birleşik tarzla bildirme yapan bir ek birleşmesidir. Yine, ‘yer almış/ aldı bulunur’ veya ‘yer almış/ aldı bulunuyor’ anlamında yerleşmiş haberler için kullanılır.

-dır eki;

1. Yükleminde isim cinsinden bir sözcük habere konu olduğunda, ismin tabiatta veya zamanda ne şekilde yer aldığını, ve haberin durumunu bildirir. Yani,

Senin adın nedir? Adın ne yer almış bulunuyor?

‘Benim adım Ali’dir.’ derken, ‘adım tabiatta Ali olarak yer almış oluyor veya bulunuyor’ denmek istenir. Ya da,

‘Bu bir kitaptır.’ derken, ‘bu şey kitap olarak yer almış bulunuyor’ denmek istenir.

2. Yüklemdeki habere konu sözcük bir tarza bağlı, tarz eki almış hareket adı ise yine aynı şekilde ‘yer almış bulunuyor’ anlamı da bu bir tarza bağlı hareketin tabiatta veya zamanda mevcut durumunu ve durumun devam ettiğini veya durumunu koruduğunu bildirir.

‘Ali işini bitirmiş-tir.’ Derken, O tabiatta ve zamanda işini bitirmiş olarak yer almış bulunuyor. Anlamı verilmek istenmiştir.

Bunlardan başka;

-dır eki, yer almış bulun-ur (yer almış bulunu-yor değil) anlamında da kullanılabilir. Bu durum da ‘-dır’ ekindeki –r ünsüzü devamlılık değil belirsizlik bildirir.

Bir örnek;

Benim hesabım nedir? Bu soruya cevap verecek kişi net hesabı verecekse ya konuşmasındaki tonlamayı netleştirir veya kesinlik bildiren bir sözcük kullanır.

‘Senin hesabın tam olarak şudur.’ ‘Şu kadar olarak yer alıyor.’ Veya ‘…şu kadar ediyor’ Der.

Hesap için tahmini bir fiyat söyleyecekse bu kez konuşmada tonlamasını netleştirmez veya belirsizlik bildiren bir sözcük kullanır. Ve şöyle der,

‘Senin hesabın tahminen şu kadardır.’ ‘Şu kadar yer alır.’ Veya ‘…şu kadar eder’ Der.

-dır eki nedir ?

… körtüm erür (Bu vehinin küll’il-vucuh körtüm irür wech-i hasen)

… körtün erür

görmek

… körtü erür --------------------------…gördü oluyor

ermek

… erti erür …artı arur -----------…bulundu/ yer aldı oluyor

…idi irür …artı urur

…idür …durur

…dür

(belirsizlik)

Benim hesabım ne yer aldı olur? / ne yer alır? / nedir?

…aşağı yukarı 10 lira yer aldı olur? / 10 lira-d-ır

(kesinlik)

Benim hesabım ne yer aldı oluyor? / ne yer alıyor? / nedir?

…tam olarak 10 lira yer aldı oluyor? / 10 lira-d-ır.

(belirsizlik)

Şu ana kadar İstanbul’a varmış bulundu olur/ varmış-t-ır.

(kesinlik)

Güneş doğmak üzere. Güneş doğuyor. Güneş doğmuş-t-ur / bulundu oluyor artık

Suçlu bulundu.

Yani şimdi suçlu mu bulundu oluyor?

…suçlu mu-d-u-r?

‘İki saat-tir seni burada bekliyor’ ya da

‘Seni burada bekliyor iki saat-tir.’ Yani;

‘Seni burada bekliyor’ haberlik durumu

‘iki saat bulundu oluyor’

-dır eki –r eksiz de kullanılabilir.

Senin adın ne oldu/ ne yer aldı?/ ne di? / ne bulundu?

Bütün bunlardan sonra;

Yardımcı fiiller nedir?

Bazen bir isim, bazen bir sıfat/sayı…’dan cümleler;

O çaresiz (er)i-di/ oldu/ kaldı/ bulundu vs.

Veya bir tarzla çekimlenmiş fiillerden, birleşik tarzlı çekim;

Çalışır (er)i-miş , Çalışır ol-muş

ya da sadace zaman çekimi;

Çalışır (er)i-di./ bulundu / bulunacak/ olacak

Yine, bu bir tarza bağlı fiillerden bir kip elde edebilmek;

Ör: Çalışır ol-abilir/-malı/-sa(keşke)/-a …vs. için yardımına baş vurulan fiillere yardımcı fiiller denir.

Türkçede bu fiiller; (er)-i, ol, kal, bulun, … gibi fiillerdir.

Haberlik eki nedir?

Yardımcı fiillerin kök olarak kullanıldığı bir ifadede, yardımcı fiile eklenerek, ifadedeki bilgiyle haber verilen durumun, hazır zamanda ya devam eden durum –ur(erür) (yer alıyor)

ya da oluşmuş/ bitmiş durum haberi olarak devam ettiğini (bulunduğunu) -(d)ır (idi erür)(yer aldı oluyor) veya bulunduğunun var sayıldığını bildiren ek unsurudur.

İngilizcede linking verb (bağ fiil) nedir?

Bunlar, be (am /is/ are /was/were), see, appear, become… fiilleridir. Linking verb’ler de Türkçede olduğu gibi isim cümlelerinde, isim/ sıfat/ sayı… ile özne arasındaki yargısal bağı veya hareket ilişkisini kurarak cümleler oluştururlar.

He is a doctor_

O dur bir doktor/ O bir doktordur

I am a student_

Ben(dir)im öğrenci/ Ben bir öğrenci(dir)im/ …bir öğrenciyim.

He seems/ appears (to be) very unhappy

_ Mutsuz görünüyor/ gösteriyor.

Not: Linking verb’lerden ‘to turn’ fiili de isim vb. sözcük türleri ile özne arasında yargı bağını kurarak bir cümle oluşturur. Fakat be (am/ is/are) fiilindeki gibi mevcut bir durumu değil, bir duruma geliş sürecini, bir değişimi veya dönüşümü bildirir.

Bu durumda fiil Türkçede -er-mek (sararmak), -ilen-mek (yaşlanmak), -ileş-mek (kırmızılaşmak)… gibi ek veya ek birleşmelerine denk gelir.

Her face turned yellow._ Yüzü sarardı.

Yine:

To remain fiili; bağlayıcı fiil olarak bir durum üzerinde kalmayı bildirir.

I remained alone._ Yalnız kaldım/ yalnızla(n)dım.

Yine: Sensiz kaldım/sensizle(n)dim.

To keep fiili; bağlayıcı fiil olarak bir durumu bir süre için tutmak anlamındadır.

To keep fixed._Sabitlemek (sabit tutmak). To keep hidden._Saklamak (saklı tutmak).

To grow fiili; bağlayıcı fiil olarak bir durumda giderek artış göstermeyi bildirir.

I am growing impatient._ sabırsızlanıyorum. İt is growing heavy._ Ağırlaşıyor.

-dir bildirme kategorisi, birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, çekimsiz fiiller, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, dilek kipi, emir kipi, fiil, fiil nedir, Fiiller, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, geçmiş zaman( past time), Geçmişte kalmış gelecek zaman(future in the past), gelecek zaman (future time), Genel, genel tarz, gereklilik kipi, haber kipi, İingilizce fiil çekimleri tablosu, imperative mood, indicative mood, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, istek kipi, necessity, optative mood, perfect continuous (hala devam eden tarz), perfect continuous tense, şahıs ekleri, şart kipi, söylenti/ rivayet nedir?, subjunctive mood, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, Yeterlilik kipi (ability), zamanlar, zamanlar tablosu, zamanlar(times)

Kip (mood) nedir? Kip ekleri nelerdir?

19 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Şu ana kadar çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik. Bu durumlarda kullanılan eklerden;

-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;

-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarz ekleriydi.

Örnek;

a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürür müsün?.

b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?

Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.

Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.

Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.

Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.

Örnekteki ‘–ebil-’ imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.

Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;

yapabilir,

yap-ıyor olabilir,

yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir.

Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz. Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.

Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;

-m, -sn, -snz… ekleri şahıs;

-di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

-r, -yor, -mış ekleri tarz;

-e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.

Çekimli fiillerde kip nedir?

Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir.

Olasılık kipi;

( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)

yap-mış olabilir-di-n

yine;

‘Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;

‘Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.

Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.

Ali okula gidiyor

–Ali is going to school.

Emir kipi (imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.

Otur! – Sit down!,

Otursun! – Tell him to sit

İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.

Gideyim (bari)_Let me go.

Gidesin_ I want you to go.

Gidelim._ Let us(let’s) go.

Şart (conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.

Çalışırsa kazanır/ kazanacak.

– If he works, he will win.

Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.

Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.

– If I were you, I wouldn’t do it.

Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.

Ah! Şimdi burada olsaydı.

–Oh, If he were here now!

veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.

Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!

–All happines be with you!

Gereklilik kipi (necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.

Çalışmalı._He must work.

Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi olduğunun bildirilmesidir.

Çalışmalı/-mak zorunda_He has to work.

Yeterlilik kipi (ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya muktedir olduğunu bildirmesidir.

He could do it. Yapabilirdi (her zaman)

He was able to do it._ Yapabildi.(bu kez)

Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin, İhtimal dahilinde olmasını,

Gelebilir. _He may come.

Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.

Gelmiş olmalı_ He must have come.

Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.

-ebilir misin?_Can You …,

-ebilir miydin?_Could you …,

-ecek misin?_ Will you …,

-ecek miydin?_Would you …? veya izin istemesidir.

Ör:

-abilir miyim? (-amazsın!)_Can I …,

-mek mümkün mü?/ olur mu? _May I …,

birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, common aspect, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, emir kipi, english grammar, english tukish grammar, english turkish grammar, fiil nedir, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, geçmiş zaman( past time), gelecek zaman (future time), genel tarz, haber kipi, İingilizce fiil çekimleri tablosu, imperative mood, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, olumsuz soru, perfect continuous (hala devam eden tarz), perfect continuous tense, soru şekillleri, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, zamanlar, zamanlar(times)

Tarz (aspect) nedir? Tarz ekleri nelerdir?

15 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Varlıklar hareketlerini gerçekleştirirken hareketlerin bir de gerçekleşme şekli vardır. Hareketimiz geçmiş zamanda kalmış bir hareket olsun

‘Dün çok çalıştım’.

Bu, ‘çalış-tı-m’ çekimli fiilinde bir tarz eki yoktur. –dı eki zaman eki, -m eki ise birinci tekil şahıs zamiri (ben)’in şahıs ekidir. Yani fiil tarz bakımından yalın yapılıdır.

Çalış-ır-dım,

çalışı-yor-dum,

çalış-mış-tım,

çalış-makta-ydım’ çekimlerinde ise –r, -yor, -mış ve -makta ekleri tarz ekleridir. Ekler bir zaman bildiriminden bağımsız olarak, hareketin bu zaman içinde ne şekilde gerçekleştirildiğini bildirirler.

Yani

–r/-er eki (gid-er-di-m) hareketin genellikle gerçekleştirildiğini,

-yor eki (gid-i-yor-du-m) hareketin hazır zamanda sürdürüldüğünü,

–mış eki (git-miş-ti-m) eki ise hareketin tamam olmuş, bitmiş olduğunu bildirir.

Kısaca, -yor ekiyle şahıs, sözü edilen zamanda hareketi yaparken, -mış ekiyle şahıs hareketi yapmış bulunandır.

Sonuçta her iki durumda da zaman aynı zamandır.

(çalışandım,

çalışmış bulunandım).

Örnekler:

Annem bulaşıkları yıkarken ben ders çalışı-yor/ çalış-an yer aldım. (çalışıyor idim)

Babam işten döndüğünde çalışmış (bulunu-yor/ bulun-an) yer aldım. (çalışmış idim)

Örnek:

Ne yap-ıyor/ ne yap-an-sın?

Ders çalış-ıyor/ çalış-an-ım.

Dersini bitir-miş (bulun-an) mısın?

Evet, dersimi bitir-miş (bulun-an)-ım.

İngilizcede; devam tarzı (be V-ing), bitmiş tarz (have V-ed), devam etmekte olan tarz (have been V-ing) kalıplarıyla sağlanır.

Fiillerde tarz anlayışı diğer kipler ve hatta fiilimsilerde de yer alır.

Çalışmış olmalı_ He must have worked

çalışmış ol,

çalışmış olsa…

çalışmış olan,

çalışmış olarak,

çalışmış olmak

Esasen tarz olayında durum şudur;

(şu an) camı açıp bakıyoruz…

Çocuklar top oynuyorlar. Ali’nin annesi çamaşırları asıyor.

İşçiler işlerini bitirmişler. Yağmur dinmiş. / dindi

Sokak lambaları hala yanıyor ( yanmakta ) ….

Bu cümlelerin hepsi aynı zaman içerisinde yer alan cümlelerdir. Eğer örnekler –di ekiyle kullanılsaydı,

( o an ) camı açıp baktığımız o an da…

Çocuklar top oynuyorlardı. Alinin annesi çamaşırları asıyordu.

İşçiler işlerini bitirmişlerdi. Yağmur dinmişti / dindiydi

Sokak lambaları hala yanıyordu ( yanmaktaydı )

...cümleler yine aynı zaman içerisinde kullanılan cümleler olurdu, fakat zaman olarak geçmişte kalan bir zaman yani geçmiş zaman olurdu. Öyleyse ifadelerde yer alan –yor, -mış, -makta ekleri tarz; -dı eki ise zaman ekleridir.

Bütün bunlara göre değinilmesi gerekli bir husus var.

Türkçede ve İngilizcede zaman çizgisi;

gitti ________ gidiyor _____ gidecek şeklinde değil,

gitti _____________________ gidecek

gidiyordu ____ gidiyor _____ gidiyor olacak yine;

bitirmişti _____ bitirmiş _____ bitirmiş olacak

çalışırdı _______ çalışır ______ çalışır olacak gibidir.

...ve aslında bu çekimlerde bir zamanda ne biçimde bulunma sorulur. Yani şöyle, ‘gitti’ çekimli fiilindeki ‘git-’ fiili bir hareket fiilidir. –di eki ise bu hareket fiiline eklidir.

Fiiller böyle hareket bildiren fiillerden olabileceği gibi kalma veya durum bildiren fiillerden de olabilir.

Kalma fiillerinden biri ise ‘bulunmak’ fiilidir. İşte -i (eski biçimi 'er-' fiili ) eki de böyle ‘bulun-’ anlamını veren yardımcı fiil görevindeki bir ektir. Ve çekimli fiilin zamanını bu eke ekli –di eki verir.

Bundan sonra sorular -(i)di ek birleşmesine sorulur. Yani,

‘bulundu’ , (o an ) nasıl bulundu?

çalışır bulundu. Ya da

çalışır (halde) yer aldı. veya

çalışır idi. yani,

çalışırdı

çalışıyor bulundu.

çalışmış bulundu. Gibi.

Sonuç olarak ‘çalışırdı, çalışıyordu, çalışmıştı, çalıştıydı’, çalışmaktaydı çekimlerinde yer alan –dı ekleri tek başına çekimli fiilin zamanını bildirirken, çekimlerde yer alan –r, -yor, -mış, -makta ekleri fiillerin –idi ek birleşmesiyle bildirilen zamanda ne biçinde yer aldıklarını (tarzını) bildirirler.

Bunlardan sonra şöyle devam edilirse;

‘bulundu’ çekimli fiil yapısındaki ‘bulun-’ yardımcı fiil, –di eki zaman ekiydi. Peki yardımcı fiilde olsa ‘bulunmak’ fiili de bir fiildir. Öyleyse tarz ekleri (-r, -yor, -mış ekleri ) ‘bulun-’ fiiline de iliştirilebilir.

Yani çekimler;

bulunurdu

bulunuyordu

bulunmuştu gibi de oluşturulabilir. Bu defa da sorular yine –(i)di (bulundu) yapısına sorulur. Yani,

nasıl idi? Nasıl yer aldı? Nasıl bulundu?

çalışır bulunur bulundu(idi),

çalışır bulunuyor bulundu(idi),

çalışır bulunmuş bulundu(-idi)

yine;

çalışmış bulunur bulundu,

çalışmış bulunuyor idi,

çalışmış bulunmuştu

gibi çekimlenirler.

Aşağıdaki tablo Türkçenin şahıs, tarz ve zaman eklerinin bölgelere göre dağılmış şekillerini gösterir.

çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, english subject, english tukish grammar, english turkish grammar, fiil, fiil çekimleri, fiil nedir, Fiiller, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, lingustic, russian grammar, şahıs ekleri, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, zamanlar

Şahıs ( personal ) nedir?

15 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Fiillerde şahıs nedir?

Çekimli fiille bildirilen hareketin üzerine kurulduğu, cümlenin kurucu elemanı (özne) (subject)’tir.

Fiillerin çekimi konusu işlenirken ve bu çekimler sıralanırken cümlenin kurucu elemanı olarak genellikle şahıs zamirlerinden istifade edilir. Zamirler konusundan da bilindiği üzere şahıs zamirleri (personal pronouns) Türkçe için; ‘ben , sen, o, biz, siz, onlar’ zamirleridir.

Türkçede şahıs zamirlerinin yanısıra şahıs ekleri de çekimli fiillerin bir unsurudur. Yani, Türkçede çekimli fiile; kip, tarz, zaman eklerinden başka çoğu şahıs zamirlerinden teşekkül etmiş şehıs ekleşmesi de eklenir. Ve bu şahıs eki ekleşmesi sıfır ekleşmeden başlar, bu ise 3. Tekil ‘o’ şahıs zamiridir. Yani, 3. Tekil şahsın şahıs eki yoktur.

Türkçede birinci çoğul şahsın (Biz) şahıs eki –z’den önce –dı eki gelirse, -z eki –k ekiyle yer değiştirir. Yani, ‘kitapları getirdiz’ denmez ‘kitapları getirdik’ denir. Yine, ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleri –sn ve –snz eklerinden önce –dı eki gelirse eklerdeki –s ünsüzü kaldırılır.

İngilizcede ise fiillere şahıs eki konmaz. Bu yüzden de şahıs zamirleri olmadan çekimli fiil verilmez. Tabi burada fiile bitişik yazılan durumdan konuşuyoruz. Yoksa çekimli fiil yapısında şahıs zamirinden başka, şahıslara göre şekillenmiş ayrık unsurlar vardır. Bunlar ise yardımcı fiiller ve yardımcı fiiller üzerinde meydana gelmiş değişikliklerdir.

Örneğin, ‘be V-ing’ çekimli fiil yapısında, ‘be’ yardımcı fiili, şimdiki zamanda; şahsına göre ‘am/ is/ are’ olarak, geçmiş zamanda; yine şahsına göre ‘was/ were’ olarak değişiklik gösterir. Bu durumda ‘was/ were’ aynı anda hareketin zamanını, geçmiş zamanda kaldığını da bildirir

I am working

He/ she/ it is working

I/ He/ she/ it was working

We/ you/ they are working

We/ you/ they were working

Yine ‘have V-ed’ çekimli fiil yapısında ‘have’ yardımcı fiili sadece şimdiki zamanın 3. Tekil şahsında ‘has’ olarak değişirken, gelecek zaman bildiren ‘shall/ will’ yardımcı unsurları şahıslara göre; birinci şahıslarda (I/ we) ‘shall’ olarak kullanılabilmektedir.

He/ she/ it has (been) worked

I/ we/ you/ they have (been) worked

Şimdi ise bir tarzda ve zamanda meydana gelen bu hareketleri gerçekleştiren şahıs/şey/zamirleri ve talep etmiş oldukları şahıs eklerini görelim. Türkçede şahıs ekleri, şahıs zamirleri kullanılmadan da cümledeki ifadeyi tamamlayabilir. İngilizcede ise fiillere şahıs eki eklenmez. Bu yüzden fiiller mutlaka zamirleriyle birlikte kullanılır. Zamirin, şahıs veya eşyanın yerini tutabilen, onları temsil edebilen sözcük türü olduğunu biliyoruz. Bu durumda, bir tarza ve zamana göre haber verilen hareketi gerçekleştiren zamirler:

Tekildirler (tektirler):

(I)_ Ben … m

(?)_ Sen… (s)n (-sn’li şekil şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. Gidiyorsun, gidiyor olacaksın… gibi.)

(he/she/it)_ O

( one)_ Biri (ben, sen, o, Ali, Tekir, masa… fark etmez). Ve diğer tekil zamirler.

Not: İngilizcede 2. tekil şahsın (sen– ...) dilbilgisi anlamında karşılığı yoktur. Bu boşluğu 2. çoğul şahıs (siz–you) doldurur. Bu yüzden de (sen) 2. tekil şahısla konuşurken ikinci çoğul şahıs (siz–you) zamirinin gramer özellikleri kullanılır. Yani yardımcı fiil çoğul olur. (You are/were…)

Çoğuldurlar:

(we)_ Biz … z/k (k’lı şekil, geçmiş ve geçmişte kalmış gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorduk, gidecektik gibi.)

(you)_ Siz … (s)nz (-snz’li şekil, şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorsunuz, gidiyor olacaksınız gibi.)

(they)_Onlar … lr

(ones)_ Birileri (Biz, siz veya onlar, fark etmez birileri ve diğer çoğul zamirler.

Not: Yukarıdan da gördüğümüz gibi Türkçede birinci çoğul (biz) şahsın geçmiş zaman şahıs eki şimdiki zamanlarda olduğu gibi (getiriyoruz) –z ekiyle karşılanmaz. Yani, ‘Kitapları getirdiz (biz)’ denmez. Bunun yerine birinci çoğul şahsın bir başka şahıs eki unsuru -k eki kullanılır. Ör; ‘Kitapları getirdik(biz)’. Yine de istenirse ‘Kitapları getirdibiz’ şeklinde, şahıs zamiri şahıs ekine dönüştürülmeden söylenebilir, fakat bu tercih edilmez.

Bununla birlikte, -di geçmiş zaman ekiyle uyuşmayan -z birinci çoğul şahıs eki, Türkiye Türkçesinde şimdiki ve gelecek zamanlarda (-di ekli bitmiş tarz ve –sa ekiyle çekime girmiş çekimli fiiller hariç) yerini korumuştur.

Ör: Gideriz, gidiyoruz, gitmişiz, gitmekteyiz, gidebiliriz, gitmeliyiz…

Bu durum sadece Türkiye bölgesi Türkçesi için söz konusudur. Yoksa –k eki şimdiki ve gelecek zamanlarda da kullanılmaktadır.

Ör: Gider-iz/-ik, gidiyor-uz/gidir-ik, gitmiş-iz/-ik, gitmeli-y-iz/-ik… gibi.

Şimdiye kadar fiillerin çekim tablolarını verirken hep üçüncü tekil (o) şahsı esas aldık. Şimdiyse birinci çoğul şahsı (biz) esas alarak fiillerin haber kipi tablosunu tekrar verelim.

Buraya kadar –k ekinin birinci çoğul (biz) şahısta, şahıs eki işleviyle, bir tarz ve zamana göre çekimini gördük.

Bunlardan başka –k (-ük/ık ) eki, ‘kopuk duran (kopmuş olan), kırık duran (kırılmış olan), sönük duran (sönmüş olan), çizik duran (çiz-ilmiş/çiz-ili )…’ sıfat fiil örneklerinde olduğu gibi, öznenin hareketle yüklü olması veya hareketi üzerine götürmesi yani taşıması anlamında, fiil kökenli sıfatlar oluşturmada da karşımıza çıkar.

Bu durumda iki ayrı işlevde tek bir –k eki vardır.

Birincisi, şahıs eki işlevindeki –k eki,

Ör:

Şimdiki zaman bitmiş tarz;

Bu sayede onu da tanıdım(ben)/ tanıdın(sen)/ tanıdı (o)/ tanıdık(biz)/ tanımış bulunuyoruz (artık)

Geçmiş zaman bitmiş tarz;

O sayede onu da………… tanıdıydık(biz)/ tanımıştık

İkincisi, sıfatlaştırma işlevinde kullanılan –dık eki

Ör:

O benim bir tanıdık(tır)

_tanıdıktı. Ya da;

(ben/sen/o/biz/siz…) tanıdık (tanıyan) adam. Yine;

(ben/sen/o/biz/siz…) yaptık iş. Yani, yaptı-(k)ğ-ım/-ın/-ı/ımız/… iş.

Ya da;

Yapmadık iş…

(not; olumsuz biçim, olumlu biçimdeki –k ekinin şahıs ekiyle karıştırılma riski içindir. Bu yüzden bir sonraki fiil yine olumsuz halde kullanılarak olumlu anlam elde edilir.)

yapmadık iş kalmadı. (yapmadığım iş/yapmadığımız iş kalmadı)…