Kategori arşivi: devam tarzı/ continuous tenses/aspect

-dir bildirme kategorisi, adjectival verb, adverbial verb, birleşik çatılı fiil, birleşik tarzlı çekimli fiil, causative verb, çekimli fiil, Çekimli fiiller, çekimsiz fiiller, common aspect, conditional mood, conditionals, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Genel

Fiil çatısı (fiillerdeki hareketin taşınması) nedir?

19 Aralık 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Fiillerdeki hareketin taşınması, fiillerde çatı nedir?

Tanım;

....kısaca öznenin, fiillerin anlamına dokunmadan fiillerdeki hareket taşınmasını bildirirken yapmış olduğu dil bilgisel, gramer işlemlerine fiillerde hareket taşınmaları (fiil çatısı) denir.

Türkçe için şöyle başlayalım.

Tabiatta madde olarak var olan ya da var olduğu düşünülen varlıklar olduğu gibi, varlıklara bağlı hareketlerde vardır. Bu hareketlerin ise bir kısmı varlığın üzerinde kendiliğinden meydana gelirken ‘yağmur yağdı, rüzgar esti’ gibi, bir kısmını da bir yapıcı meydana getirir.

‘Ali mektubu yazdı’

Örnekteki yapıcı (Ali) hareketi bir nesne üzerinde meydana getirmiştir. Bazı fiillerde ise yapıcı, bir nesne olmaksızın hareketi gerçekleştirebilir.

‘Ali oturdu’ Yine bazı durumlarda nesne vardır fakat yapıcı bu nesne üzerinde bir etkiye sahip değildir.

‘Ali köpekten korktu’

Aksine nesneden gelen bir etki veya nesneye karşı bir etkilenme vardır.

Şimdiye kadar gösterilen fiiller ( yağdı, oturdu, yazdı, dokundu, korktu ) fiilleri yalın halleriyle bir harekete ad fiillerdir. Ve fiillerin yer aldığı cümlede bir özne vardır. Yani hareket ister fiziksel olarak yapıcısı olan bir hareket olsun, isterse hareket kendiliğinden varlıkta ortaya çıkmış olsun cümlenin kurucu unsuru, harekete konu unsur olduğu için söz edilen varlık cümlelerin öznesidir.
Şöyle;

‘Ali mektubu yazdı’

Örnekteki ‘Ali’, ‘yazmak’ fiiliyle kastedilen hareketi fiziksel olarak gerçekleştirmiştir elbette, fakat Türkçe açısından bu önemli değildir. Diğer bir örnek:

‘Ali mektubu yazdırdı’

Bu cümlede Ali yazmayı -d-ır veya –t-ür yapar. Yazmak fiiliyle kastedilen hareketi ise fiziksel olarak belirtilmeyen bir başkası yapar. Bu bir başkası belirtiliyorsa ifadeye ayrıca bir –t ilave edilir. ( Ali mektubu Veli’ye yazdırttı) Gibi. Bu iki, -d-ır’lı ve –d-ir-t’lı örneklerde özne olan Ali olaya birinci dereceden sebep olur.

‘Ali mektubu yazdır(e)ttirdi’ (yazdırttırdı)’da ise hareketin dilsel yapıcısı ( -d-ır’mayı yapan) dahi belirtilmemiştir. Bu biri verilecekse ‘yazdır(e)ttirtti’ (yazdırttırttı) denmelidir.

Bütün bu durumlarda cümlenin üzerine kurulduğu öge ( özne ) ‘Ali’, fiille kastedilen hareketin fiziksel yapıcısı bir başkasıdır.

Buraya kadar durum böyleyken işin birde diğer tarafı, nesne tarafı vardır. Yani işin bu tarafında böyle şeyler olurken diğer tarafta nesnede kendi tarafında dil bakımından aktif olarak hareket halinde bir cümle oluşturmaktadır.

Şöyle, ‘Ali’ karşı taraftan bir hareket (yazdı hareketini) yaparken bu tarafta ise nesne aynı harekete başka bir hareketi ( il’meyi ) katarak (mektup yaz-ildi) karşılık verir görünür. Görünür derken aslında böyle bir karşılık verme durumu yoktur. Yani iş,

‘Ali mektubu yazdı’ da ‘mektup yaz-ildi’ sonuç mantığı üzerinden yürümez.

‘ Ali camı kırdı.’ Cümlesi başka

‘ Cam kırıldı’ Cümlesi başka bir cümledir. Fakat şöle olabilir.

‘Ali cama vurunca cam kırıldı’

‘ Ali camı kırdı.’ ‘Cam kırıldı’ Böyle değil.
Çünkü bu cümleler bir birinden bağımsız birer özneye sahip cümlelerdir. Fakat biz genede karşılaştırma yaparak devam edelim, tabii bu karşılaştırma dil bilgisel karşılaştırmadır unutmayalım. Çünkü şu anda etken, ettirgen… ve edilgen yapılı fiilleri işliyoruz.

Devam edelim,

‘Ali mektubu yazdı’ cümlesinde ‘Ali’ mektubu yazarken. Bu tarafta nesne (mektup) –il ekiyle (Ali’den bağımsız olarak ) hareketi kendine iliştirir. Yani, ‘mektup yaz-iler’ Yine,

‘Ali’ yaz’ı tür’üp bırakırken, nesne (mektup) yaztür’ü kendine -il’ler (mektıp yazdır-ildi) gibi..

‘Ali’ yaz-tür’ü -(i)t’ip bırakırken, nesne yaztürt’ü kendine –il’ler (mektup yazdırt-ildi) gibi. Yine,

‘Ali’ yaz-tür’ü (e)ttir’ip bırakırken, nesne yaztür(e)ttür –il’er ( mektup yadırttır-ıldı) gibi.

Kısaca, dil açısından bakıldığında bütün bu durumlarda nesne ( yani mektup) canlıymış gibi düşünülür ve –il ile kastedilen hareketin yapıcısı olur. Harekete konu unsur olduğundan da kendi cümlesinin kurucu elemanı öznesi olur.

Bütün bunlara göre ifadelerdeki fiiller üzerindeki hareket oynamalarında, fiillerle kastedilen hareketlerin anlamlarında herhangi bir değişme olmamıştır. Böylece,

Fiillerde hareket taşınmaları nedir? ( fiillerde çatı nedir? )

Fiiller yalın halleriyle bulunduğunda, karşılamış oldukları hareketlerin ya öznede kaldığını (geçişsiz fiil)( öldü ) ya da özneden nesneye geçmiş halde olduğunu (geçişli fiil) (yazdı bildirirler.

Özne, kendinde kalmış bir hareketi kendinden çıkarıp karşısındaki nesneye taşıdığında

(oldurgan)(öldürdü) veya

yalın haliyle zaten nesneye taşımış olduğu bir hareketi bu kez bir başkasına taşıtmak istediğinde

(ettirgenlik)(yazdırdı);

yalın haliyle hep nesneye taşıdığı hareketi taşımak

(dönüşlülük)(yıkadı-yıkandı) istediğinde,

yine, gelen etkiler karşısında kendisinde bir tepkinin olduğunu ve hareketi artık taşımış olduğunu

(edilgenlik)(yazıldı/ öldürüldü) bildirmek istediğinde…

…kısaca öznenin, fiillerin anlamına dokunmadan fiillerdeki hareket taşınmasını bildirirken yapmış olduğu dil bilgisel, gramer işlemlerine fiillerde hareket taşınmaları denir.

Not: Hareket taşınmasının henüz gerçekleşmediği yalın haldeki geçişli ve geçişsiz fiiller çatılı fiil değildirler.

Etken (active) fiil: Yüklemdeki hareketin cümlenin öznesi tarafından yapıldığını, öznenin aktif/yapıcı olduğunu: Ali, Veli’yi dövdü.

Edilgen (passive) fiil: Öznenin başkasınca yapılmış müdahaleler karşında tepkisini veya geçirdiği dönüşümü: Ali dövüldü.

Olgan (inchoative) fiil: Öznenin doğal vs. etkiler karşısındaki tepkisini veya geçirdiği dönüşümü: (Kapı) açıldı.

Dönüşlü (reflective) fiil: Öznenin etkin olarak yapmış olduğu bir hareketi bu kez kendine döndürdüğünü: Kuruladı-Kurulandı.

İşteş (reciprocal) fiil: Hareketin özneler tarafından paylaşıldığı durumu: Ali’yle Veli dövüştü. Bildiren fiillerdir.

Hareketlerine göre;

-t/-r/-tür’ilmiş fiil: Öznenin kendisinde ortaya çıkmış/ üremiş geçişsiz bir hareketi bu kez kendisinin (bir nesneyle) ortaya çıkarması, ortaya koyması, et-mesi (oldurganlık)’tır: Doğdu–doğ-urdu, Doydu–doy-urdu, Öldü–öl-dürdü, Uyudu–uyu-ttu.
Yine, öznenin geçişli fiillerle aynı ekleşmeleri kullanarak hareketi yaptırmasıdır. (ettirgen): Yazdırdı.

-ürt/ -türt’ilmiş fiil: Öznenin bir hareketi oldurgan veya ettirgen yapma işini bir başkasına itmesidir. öl-dürttü. Yazdırttı.

Ettir'ilmiş fiil: Öznenin bir hareketi ür-ettirmesini/tür-ettirmesini/ettirmesi ( dolaylı ettirgen): Ali fareyi öldür(e)ttürdü.

Ettirt-ilmiş derken: Öznenin bir hareketi ürettirmeyi/türettirmeyi/ettirmeyi et-ip/itip bırakması( dolaylı ettirgen): Öldür(e)ttürttü.

Geçişli (transitive) derken: Öznenin müdahalesiyle nesnesinde oluşan reaksiyonu/tepkiyi belirten filleri: Ali camı kırdı.

Geçişsiz (intransitive) derken: Bir hareketin nesneye taşınamadığını, öznede kaldığı: Kim? öldü, yattı, durdu, neyi? Giydi/ giyindi, öğrendi, bildi, anladı, neye? kandı, güvendi, neyden? utandı, korktu, nereye? gitti, geldi. Yine, yıkıldı, dövüldü, yıkandı vs.

-dir bildirme kategorisi, birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, emir kipi, fiil, fiil çekimleri, fiil nedir, fiilimsi konusu, Fiiller, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, geçmiş zaman( past time), Geçmişte kalmış gelecek zaman(future in the past), gelecek zaman (future time), Genel, haber kipi, İingilizce fiil çekimleri tablosu, imperative mood, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, şahıs ekleri, şart kipi, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, zamanlar, zamanlar tablosu, zamanlar(times)

Fiil nedir? Çekimli fiil (tense) nedir?

2 Haziran 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Fiil nedir? Çekimli fiil (tense) nedir?

Tabiyatta madde olarak var olan veya var olduğu düşünülen varlıkların; belirli bir...

... şahsa; I ( 'ben' birinci tekil şahıs) worked

... zamana; I worked (2) _ Çalıştım ( geçmiş z.)

... tarza; I had worked (3)_Çalışmıştım. (tamam olmuş bitmiş tarz )

bağlı olarak aktif halde bulunan durum veya hareketlerine... Bu varlıkların;

... kendilerinde; to get humanized

... niteliklerinde; Her face turned yellow. (yüzü saradı)

meydana gelen değişim ve dünüşümlerini bildirirken oluşturulan fiil+tarz+zaman+şahıs...birleşmelerine, çekimli fiil, yapılarda yer alan hareket adlarına fiil denir.

Şahıs; harekete muhatap olan her şey/ şahıs/ zamir/ konu/ durumdur. (özne–subject)

Zaman(time);

geçmiş ( -di ) (past; used to V, V-ed2 was/were V-ing, had V-ed3 )

şimdiki ( …)

(present; V & V-es, … am/is/are V-ing, have/ has V-ed3)

gelecek ( -ecek )

(future; will, will be V-ing, will have V-ed3)

geçmişteki gelecek ( -ecekti)

(future in past; would, would be V-ing, would have V-ed3)

Tarz/biçim(aspect); hareketin gerçekleşme şekli; hareket;

genel (-e-r)

(common aspect ) hareket mi,

devam eden (-yor/ -yır/ -yaar/ -yap) hareket mi

(continuous aspect; be V-ing) veya,

tamam olmuş (-miş/-ip/-gan)

(perfect aspect; have V-ed3) hareket mi, yoksa

hala devam etmekte (-mekte)

(perfect continuous; have been V-ing)
olan hareket mi yani biçimidir.

Çekim(tense); şahıs ve tarz unsurlarıyla birleşen fiilin bir zamana göre çekimlenmesidir.
Ör: Gid-iyor-du-m, çekimli fiili, 1. Tekil Şahsın, geçmiş zamanda devam ettirdiği hareketin ifade edildiği çekim şeklidir.

çekimli fiil, Çekimli fiiller, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, fiil, fiil çekimleri, fiil nedir, Fiiller, Genel, zamanlar(times)

Şimdiki zaman ( present time)

19 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Şimdiki zamanlardadır (present times): Türkçede şimdiki/ hazırdaki zamanın eki yoktur. İfadelerde yer alan tarz ekleriyle ise,

‘Her hafta sonu sinemaya giderim’ derken ‘

… gider halde-yim / durumda-yım.,

‘Sinemaya gidiyorum’ derken ‘

… gidiyor halde-yim / durumda-yım’

‘Hiç sinemaya gitmiş misin?

Evet gitmişim’ derken ‘derken,

…gitmiş halde-yim / durumda-yım’ denmek istenir.

Yani her üç durumda da mevcut durum, hazır zamandaki durum, (ifadenin geçmişte kaldığını bildiren bir unsur olmadığından da) şimdiki (present) zaman ve bu zamanda devam eden bir durum bildirilir.

İngilizcede be (am, is, are) ve have fiillerindeki (has) değişiklikler, şimdiki zamanın belirlenmesinde kullanılır. Örneğin,

I am going to Ankara

_ Ankara’ya gidiyorum.(present continuous)

I have fnished my homework.

_ Ödevimi bitirmişim. (bitirdim)

Çekimli fiiller, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Fiiller, fiillerde tarz, Genel

continuous/ progressive tenses / Devam tarzı / Türkçede fiil -yor eki almışsa;

19 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Hareket devam ediyordur.
Türkçede fiile -yor eki eklenir, İngilizcede; devam tarzı ( be V-ing ) kalıbıyla elde edilir.

Anlam olarak: Bir hareketin hazır zamanda (o anda, o dakikada, o saatte, devam edip etmediğini/ yürütülüp yürütülmediğini, yani sözü edilen anda hareketin yapıldığını bildiren tarzdır.

Sinemaya gidiyorum.

–I am going to the cinema.(şimdi)

Sinemaya gidiyordum.

–I was going to the cinema. (o saatte)

Sinemaya gidiyor olacağım.

–I will be going to the cinema.

Not:

Yaşıyor/ ikamet ediyor/

oturuyor, okuyor/ öğrenim görüyor.

Ör: Ankara’da yaşıyor (ikamet ediyor anlamında), gibi yürütme anlamı taşımayan tarz anlamı kendinden fiiller genel olarak bir hareket üzerinde (-makta) bulunmayı bildirir.

Dolayısıyla İngilizcede bu türden fiiller devam tarzında değil durum (perfect) tarzlarında kullanılırlar.

Ör: I have been living in Ankara for five years. Gibi.

Bir ifadede –yor eki almış bir fiil ve geleceğe yönelik bir zaman tümleci kullanılmışsa, –yor ekli fiil gelecek zaman bildirir. Bununla bir beklentinin devamlılığı kastedilir. Ör:

Başbakan yarın buraya geliyor

_The prime minister is coming here tomorrow.

Bununla ise gelecekle ilgili bir durumun devamlılığı kastedilir. Aynı ifade, ‘ gelecek durumda bulunuyor’ yani, ‘başbakan yarına/ yarın için gelecek bulunuyor’ ya da kısaca ‘başakan yarına geliyor’ şeklinde de söylenebilir

Eğer fiil, ölüyor (daha ölmedi), bitiriyor (daha bitirmedi), başlıyor (daha başlamadı) gibi bir fiilse -yor eki, –mek üzere anlamında hareket öncesini, harekete doğru olan devamlılığı bildirir.
–yor ekli fiil; biliyorum, tanıyorum, gibi hareket bakımından devamlılık bildiremeyen sınırlı fiillerle kullanılmışsa, ifade hareketle kazanılmış halin devamlılığını bildirir.

Not: Türkçede devam tarzı –en/-an sıfat fiil ekiylede elde edilebilir.

Ör: When she was waching TV, the child was sleeping. ( uyu-y-an idi/ uyu-yor-du )
__________________________________________________________________________
Karşılaştırma: devam tarzı eki,

Azerbaycan ( -y-ir ),

Türkmenistan ( -y-aar ),

Özbekistan ( -yap ) bölgelerinde ( )’deki gibidir.

Türkçede ve ingilizcede devam tarzı ( continuous aspect )
Bir hareketin hazır zamanda (o anda, o dakikada, o saatte, devam edip etmediğini/ yürütülüp yürütülmediğini, yani sözü edilen an; geçmiş, şimdiki, gelecek… zamanda hareketin yapıldığını bildiren tarzdır.
Türkçede fiile -yor eki eklenir, İngilizcede ise, be Verb-ing kalıbı kullanılır.

İngilizce için istisna;

‘Be’ yardımcı fiili;

şimdiki zaman

birinci tekil şahısta (I–ben) am,

üçüncü tekil şahıslarda (he/she/it/ o) is,

diğerlerinde are;

geçmiş zamanda;

birinci tekil ve üçüncü tekil şahıslarda (I, he/ she/ it– ben, o) was,

çoğul şahıslarda ( we, you, they ) were olarak değişir.

–yor ekli fiil; biliyorum, tanıyorum, gibi hareket bakımından devamlılık bildiremeyen sınırlı fiillerle kullanılmışsa, ifade hareketle kazanılmış halin devamlılığını bildirir. Yani, ‘Onu tanıyorum.’ Derken, ‘tanır halde bulunuyorum’ denmek istenir.

-yor eki hakkında;

A) Sınırlı fiil (sürdürülemeyen hareket);

1-Bitimli fiil;

Ölüyor-, başlıyor-, bitiriyor-, düşüyor-, kalkıyor- fiilleri bu türden fiillerdir. –yor eki bu fiillerle kullanıldığında –mek, üzere olmak anlamında hareketin gerçekleşme öncesini yani henüz gerçekleşmemiş olduğunu bildirir. Çünkü bu hareketler devam etmez. Yani fiilin biçimsel (tarz) özelliği sadece bu –mek üzere bulunma anlamını verdiğinden bir hareket devamlılığı düşünülmez.

2-Başlamalı fiillerde de benzeri bir durum vardır. Sevmek, hoşlanmak, bilmek, tanımak… gibi fiiller bu türdendir. Farklı olarak bu tip fiillerde hareketin gerçekleşme sonrası vurgulanır. Aynı şekilde –yor ekiyle hareket değil durum devamlılığı bildirilir. Yani, ‘biliyorum’ derken ‘bilmişlik durumum devam ediyor’ denmek istenir. Örneğin, ‘Onu tanıyorum’ derken, tanıma durumunun devamlılığı kastedilir, tanıma hareketinin değil. Çünkü tanıma hareketi devam etmez.

İngilizcede fiil yine yalın yapıdadır ( I know/ love/ like gibi. Yani; I am loving/ liking/ knowing, denmez).

Kısaca, Türkçede ölüyorum, biliyorum yazıyorum, seviyorum… şeklinde -yor eki almış fiiller her zaman hareket devamlılığını bildirmez ya da İngilizcede simple (yalın) yapıyla kullanılan sürdürülemez fiiller, Türkçede –yor devamlılık ekiyle verilir çünkü Türkçede haber kipinde fiiller yalın haliyle kullanılmaz.

B) Sınırsız (sürdürülebilir hareket)

Oynuyor, yürüyor, geziyor fiilleri bu türden fiillerdir. –yor eki bu türden fiillerde hareketin sürdürüldüğünü veya yürütüldüğünü bildirir. Sürdürülebilir –yor ekli fiillerdeki durum devamlılığı, sıklık zarflarıyla belirtilir. Ör:

Her hafta sonu sinemaya gidiyorum.
Sonuç olarak; Türkçede –yor, bir başka biçimiyle –en/-an ekiyle ifade edilen her hareket İngilizcede –ing ekiyle karşılanmaz.

Diğer taraftan ingilizcede haber kipinde kullanılan –ing eki Türkçede –yor diğer deyişle –en/-an ekine karşılık gelir.

Türkçede devam tarzını, fiilleri sıfatlaştırmada kullanılan –en/-an eki de verebilir. ingilizcede kullanılan –ing eki esasen sıfat fiilin devam tarzı ekidir. Ve bu ek Türkçede –en, -an ekine denk gelir. Sleeping _ uyuyan …gibi.

Yani devam tarzında bir cümlenin Türkçeyle birebir karşılaştırılması şöyledir.

Ör:
When I was waching TV, my mother was washing dishes.
Ne zaman ben bulundu seyreden TV, benim anne bulundu yıkayan bulaşık.

Yine, (şu an) Sinemaya giden(dir)im. (şimdi) –I am going to the cinema.
(o an) Sinemaya giden olacağım (gelecek) –I will be going to the cinema.

Devam tarzının diğer çekimleri ise,

Emir kipi;   çalışıyor ol
İstek kipi; çalışıyor olasın
Şart kipi; çalışıyor olsan
Gereklilik; çalışıyor olmalısın
Olasılık;   çalışıyor olabilirsin
Mastar;     çalışıyor olma-k
Sıfat fiil;    çalışıyor olan
Zarf fiil;   çalışıyor olarak, gibidir.
Sıradaki cümleleri birebir karşılaştıralım.

I    am writing   a    message to my friend now.

Ben dir yazan bir mesaj benim arkadaş–a şimdi

_ Arkadaşıma mesaj yazı-yorum.

The student was watering the flowers.

Öğrenci idi sula-yan çiçekler

_ Öğrenci bahçede çiçekleri sulu-yordu.

My mother will be watching a TV.

Benim anne ol–acak seyreden bir TV pragram.

_ Annem bir televizyon seyredi-yor olacak.

I am waiting for a friend of mine.

Ben dir bekleyen bir arkadaş için benimkinden.

_ Arkadaşlarımdan birini bekli-yorum.

I was watching TV when he called.

Ben bulundu seyreden TV ne zaman o aradı

_ Mene zenk eden vaht televizira bah-ırdım.

They are playing football in the garden.

Onlar dır oynayan futbol bahçede.

_ Onlar bahçada top oyna-yırlar.

-dir bildirme kategorisi, birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, çekimsiz fiiller, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, dilek kipi, emir kipi, fiil, fiil nedir, Fiiller, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, geçmiş zaman( past time), Geçmişte kalmış gelecek zaman(future in the past), gelecek zaman (future time), Genel, genel tarz, gereklilik kipi, haber kipi, İingilizce fiil çekimleri tablosu, imperative mood, indicative mood, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, istek kipi, necessity, optative mood, perfect continuous (hala devam eden tarz), perfect continuous tense, şahıs ekleri, şart kipi, söylenti/ rivayet nedir?, subjunctive mood, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, Yeterlilik kipi (ability), zamanlar, zamanlar tablosu, zamanlar(times)

Kip (mood) nedir? Kip ekleri nelerdir?

19 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Şu ana kadar çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik. Bu durumlarda kullanılan eklerden;

-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;

-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarz ekleriydi.

Örnek;

a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürür müsün?.

b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?

Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.

Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.

Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.

Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.

Örnekteki ‘–ebil-’ imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.

Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;

yapabilir,

yap-ıyor olabilir,

yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir.

Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz. Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.

Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;

-m, -sn, -snz… ekleri şahıs;

-di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

-r, -yor, -mış ekleri tarz;

-e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.

Çekimli fiillerde kip nedir?

Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir.

Olasılık kipi;

( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)

yap-mış olabilir-di-n

yine;

‘Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;

‘Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.

Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.

Ali okula gidiyor

–Ali is going to school.

Emir kipi (imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.

Otur! – Sit down!,

Otursun! – Tell him to sit

İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.

Gideyim (bari)_Let me go.

Gidesin_ I want you to go.

Gidelim._ Let us(let’s) go.

Şart (conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.

Çalışırsa kazanır/ kazanacak.

– If he works, he will win.

Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.

Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.

– If I were you, I wouldn’t do it.

Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.

Ah! Şimdi burada olsaydı.

–Oh, If he were here now!

veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.

Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!

–All happines be with you!

Gereklilik kipi (necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.

Çalışmalı._He must work.

Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi olduğunun bildirilmesidir.

Çalışmalı/-mak zorunda_He has to work.

Yeterlilik kipi (ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya muktedir olduğunu bildirmesidir.

He could do it. Yapabilirdi (her zaman)

He was able to do it._ Yapabildi.(bu kez)

Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin, İhtimal dahilinde olmasını,

Gelebilir. _He may come.

Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.

Gelmiş olmalı_ He must have come.

Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.

-ebilir misin?_Can You …,

-ebilir miydin?_Could you …,

-ecek misin?_ Will you …,

-ecek miydin?_Would you …? veya izin istemesidir.

Ör:

-abilir miyim? (-amazsın!)_Can I …,

-mek mümkün mü?/ olur mu? _May I …,

birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, çekimli fiil nedir?, Çekimli fiiller, common aspect, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, devam tarzı/ continuous tenses/aspect, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, emir kipi, english grammar, english tukish grammar, english turkish grammar, fiil nedir, fiillerde görünüş, fiillerde kip nedir?, fiillerde şahıs, fiillerde tarz, Fiillerin olumsuz, geçmiş zaman( past time), gelecek zaman (future time), genel tarz, haber kipi, İingilizce fiil çekimleri tablosu, imperative mood, ingilizce türkçe zamanlar tablosu, olumsuz soru, perfect continuous (hala devam eden tarz), perfect continuous tense, soru şekillleri, türkçe dil bilgisi konuları, türkçe fiil çekimleri, türkçe fiillerde görünüş, video anlatım, zamanlar, zamanlar(times)

Tarz (aspect) nedir? Tarz ekleri nelerdir?

15 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Varlıklar hareketlerini gerçekleştirirken hareketlerin bir de gerçekleşme şekli vardır. Hareketimiz geçmiş zamanda kalmış bir hareket olsun

‘Dün çok çalıştım’.

Bu, ‘çalış-tı-m’ çekimli fiilinde bir tarz eki yoktur. –dı eki zaman eki, -m eki ise birinci tekil şahıs zamiri (ben)’in şahıs ekidir. Yani fiil tarz bakımından yalın yapılıdır.

Çalış-ır-dım,

çalışı-yor-dum,

çalış-mış-tım,

çalış-makta-ydım’ çekimlerinde ise –r, -yor, -mış ve -makta ekleri tarz ekleridir. Ekler bir zaman bildiriminden bağımsız olarak, hareketin bu zaman içinde ne şekilde gerçekleştirildiğini bildirirler.

Yani

–r/-er eki (gid-er-di-m) hareketin genellikle gerçekleştirildiğini,

-yor eki (gid-i-yor-du-m) hareketin hazır zamanda sürdürüldüğünü,

–mış eki (git-miş-ti-m) eki ise hareketin tamam olmuş, bitmiş olduğunu bildirir.

Kısaca, -yor ekiyle şahıs, sözü edilen zamanda hareketi yaparken, -mış ekiyle şahıs hareketi yapmış bulunandır.

Sonuçta her iki durumda da zaman aynı zamandır.

(çalışandım,

çalışmış bulunandım).

Örnekler:

Annem bulaşıkları yıkarken ben ders çalışı-yor/ çalış-an yer aldım. (çalışıyor idim)

Babam işten döndüğünde çalışmış (bulunu-yor/ bulun-an) yer aldım. (çalışmış idim)

Örnek:

Ne yap-ıyor/ ne yap-an-sın?

Ders çalış-ıyor/ çalış-an-ım.

Dersini bitir-miş (bulun-an) mısın?

Evet, dersimi bitir-miş (bulun-an)-ım.

İngilizcede; devam tarzı (be V-ing), bitmiş tarz (have V-ed), devam etmekte olan tarz (have been V-ing) kalıplarıyla sağlanır.

Fiillerde tarz anlayışı diğer kipler ve hatta fiilimsilerde de yer alır.

Çalışmış olmalı_ He must have worked

çalışmış ol,

çalışmış olsa…

çalışmış olan,

çalışmış olarak,

çalışmış olmak

Esasen tarz olayında durum şudur;

(şu an) camı açıp bakıyoruz…

Çocuklar top oynuyorlar. Ali’nin annesi çamaşırları asıyor.

İşçiler işlerini bitirmişler. Yağmur dinmiş. / dindi

Sokak lambaları hala yanıyor ( yanmakta ) ….

Bu cümlelerin hepsi aynı zaman içerisinde yer alan cümlelerdir. Eğer örnekler –di ekiyle kullanılsaydı,

( o an ) camı açıp baktığımız o an da…

Çocuklar top oynuyorlardı. Alinin annesi çamaşırları asıyordu.

İşçiler işlerini bitirmişlerdi. Yağmur dinmişti / dindiydi

Sokak lambaları hala yanıyordu ( yanmaktaydı )

...cümleler yine aynı zaman içerisinde kullanılan cümleler olurdu, fakat zaman olarak geçmişte kalan bir zaman yani geçmiş zaman olurdu. Öyleyse ifadelerde yer alan –yor, -mış, -makta ekleri tarz; -dı eki ise zaman ekleridir.

Bütün bunlara göre değinilmesi gerekli bir husus var.

Türkçede ve İngilizcede zaman çizgisi;

gitti ________ gidiyor _____ gidecek şeklinde değil,

gitti _____________________ gidecek

gidiyordu ____ gidiyor _____ gidiyor olacak yine;

bitirmişti _____ bitirmiş _____ bitirmiş olacak

çalışırdı _______ çalışır ______ çalışır olacak gibidir.

...ve aslında bu çekimlerde bir zamanda ne biçimde bulunma sorulur. Yani şöyle, ‘gitti’ çekimli fiilindeki ‘git-’ fiili bir hareket fiilidir. –di eki ise bu hareket fiiline eklidir.

Fiiller böyle hareket bildiren fiillerden olabileceği gibi kalma veya durum bildiren fiillerden de olabilir.

Kalma fiillerinden biri ise ‘bulunmak’ fiilidir. İşte -i (eski biçimi 'er-' fiili ) eki de böyle ‘bulun-’ anlamını veren yardımcı fiil görevindeki bir ektir. Ve çekimli fiilin zamanını bu eke ekli –di eki verir.

Bundan sonra sorular -(i)di ek birleşmesine sorulur. Yani,

‘bulundu’ , (o an ) nasıl bulundu?

çalışır bulundu. Ya da

çalışır (halde) yer aldı. veya

çalışır idi. yani,

çalışırdı

çalışıyor bulundu.

çalışmış bulundu. Gibi.

Sonuç olarak ‘çalışırdı, çalışıyordu, çalışmıştı, çalıştıydı’, çalışmaktaydı çekimlerinde yer alan –dı ekleri tek başına çekimli fiilin zamanını bildirirken, çekimlerde yer alan –r, -yor, -mış, -makta ekleri fiillerin –idi ek birleşmesiyle bildirilen zamanda ne biçinde yer aldıklarını (tarzını) bildirirler.

Bunlardan sonra şöyle devam edilirse;

‘bulundu’ çekimli fiil yapısındaki ‘bulun-’ yardımcı fiil, –di eki zaman ekiydi. Peki yardımcı fiilde olsa ‘bulunmak’ fiili de bir fiildir. Öyleyse tarz ekleri (-r, -yor, -mış ekleri ) ‘bulun-’ fiiline de iliştirilebilir.

Yani çekimler;

bulunurdu

bulunuyordu

bulunmuştu gibi de oluşturulabilir. Bu defa da sorular yine –(i)di (bulundu) yapısına sorulur. Yani,

nasıl idi? Nasıl yer aldı? Nasıl bulundu?

çalışır bulunur bulundu(idi),

çalışır bulunuyor bulundu(idi),

çalışır bulunmuş bulundu(-idi)

yine;

çalışmış bulunur bulundu,

çalışmış bulunuyor idi,

çalışmış bulunmuştu

gibi çekimlenirler.

Aşağıdaki tablo Türkçenin şahıs, tarz ve zaman eklerinin bölgelere göre dağılmış şekillerini gösterir.