_  بِسْمِ ﷲِالرَّحْمَنِ اارَّحِيم_

      Türkçenin,  İngilizcenin,  Arapçanın,  Rusçanın, …,

çekim prensipleri nasıl işler?

Türkçe, İngilizce, Arapça, Rusça nasıl birer dil?

                                                 (  Türkçe anlatım )

                                            _  بِسْمِ ﷲِالرَّحْمَنِ اارَّحِيم_

Türkçenin çekim sistemi nasıl işler?   Türkçe nasıl bir dil?

Yardımcı Fiiller Neydi?

      Bazen bir isim, bazen bir sıfat/sayıdan cümleler;

Ör: O çaresiz (er)i-di./oldu./ kaldı./ bulundu. vs.

Veya bir tarzla çekimlenmiş fiillerden, birleşik tarzlı çekim;

Ör: Çalışır (er)i-miş./ Çalışır ol-muş.

       ya da sadece zaman  çekimi;

Ör: Çalışır  (er)i-di./ bulundu./ bulunacak./ olacak.

           Yine, bu bir tarza bağlı fiillerden bir kip elde edebilmek; 

Ör: Çalışır ol-abilir./-malı/-sa(keşke)/-a vs. için yardımına başvurulan fiillere  yardımcı fiiller denir.

Türkçede bu fiiller; (er)i, ol, kal, bulun gibi  fiillerdir.

 

Not: Türkçenin temel yardımcı fiili  ‘er-…’ (olmak/ yer almak/ bulunmak) fiilidir.

Not:

Türkçede devam tarzı eki  ilkin  ‘…-ür’ (-yor) (oluyor)

bitmiş tarz eki  ilkin ‘…-ük’ (-miş) (olmuş/oluk) ekiydi.

+________

er-ük  /  er-ür

Ya da;       ar-ük  /  ar-ür

+_________

Ya da birlikte;       -- -k     ar-ür

                               -- -k     ar-ük

Durum fiili;

Mastar:

er-mek_  yer almak, olmak, bulunmak,

Devam eden durum:

er-ür   _  yer alıyor, oluyor, bulunuyor,   erür, arür,

Bitmiş durum:

er-miş _  yer almış, olmuş, bulunmuş,    ermiş, armış,

Bitik durum:

er-ük   _  yer alık, oluk, bulunuk,            erük, arük, uruk

Örnek;  Bodun_boy, millet, kavim

İsmin (erük) durumu;

bodun-erük

bodunuruk

bodunuk           _ boy yer alık/yer almış/olmuş/bulunmuş

    İsmin  (erük  erür) durumu; bodunuk arür  _ boy yer almış bulunuyor

 -k erü     bodunkarr

-k er         bodunkar

 -g e         bonunga 

---------( bizirike_biz erük-e_bize (yazıtlardan))

   -e           boduna

 

    ---------kalıplaşmış bir ifade ----------

içük (iç)

içk-er-ük  ( içeri )

içk-er-ük-erük  (iç yer alık olmuş)     

içk-er-ik---ik

içk-er-iy---i

Ali  (----- içeriyi --------) sildi.

 

___   içk-er-ük-er-ür  (iç yer almış oluyor)     

içk-er-ik -er

içk-er-iy -e

Ali ( ------ içeriye ---------)  girdi.

 

___ içk-er-it-ük  ( içi yer edik/ yer etmiş )  

içk-er-it-ek /-ey

içk-er-id-e

Ali (-------- içeride ----------)  bekledi.

 

___  içk-er-it-ük-ük

içk-er-it-ek-ik

    içk-er-it-ek-i        

 

taş (dış)

taş-ük  ____ taşık  ____   taşıy  ____ dış olmuş

taş-ük arük  __

taşkaruk  _

taşgaru  __

dışarı

------Ali dışarı çıktı.

 

taş--k-arük-arük

taşkarık-ık  ______

taşgarığıy ____

dışarıyı

-----Ali dışarıyı temizledi.

 

taş--k-arük-arür  ______

taşkaruk-ar  _____

taşgaruya ______

dışarıya

----- Ali dışarıya çıktı.

                                 

…çıktığı yer dış(ık)_ar_ı(k)_(ı)s_ı(g) oluyor.

…dışarısı

 

Yazıtlardan (Moğolistan);

bir’ig’er’ü    kün ortu’_s’__’    ır’ig’  ar’ u_

kur’ığ’ar’u   kün   bat’_s’ık’     ır’ig’  a_’_ _

yın’ğ’ar’u     tün  ortu’_s’__’    ır’ig’  ar’ u_

önğre            kün  toğ’ _s’ık’ ın’_’-ğ’  a_’_ _

+-------------------------------

’_s’ık’  ın’ ır’ig’ ar’ u

Ör:   taş’ık ar’ık’ _s’ık’  ın’  ır’ig’ ar’ u

taş’_k ar’ı_’ _s’ı_’ _n’  _’_g’ a_’ _

dış’__ ar’ı_’ _s’ı_’ _n’  _’__’ a_’ _ (dışarısına)

 

Ör:    iç’ük er’ük’_s’ük’ _n’  er’it’  ük’ __’ ük

iç’_k er’ig’_s’ig’   _n’  er’it’  ek’ __’ ig

iç’__ er’i_’_s’i_’   _n’ __’_d’ek’ __’ i_

iç’ük …= iç

iç’ük er’ük’… = iç yer almış (içeri)

iç’ük er’ük’_s’ük’…=  iç yer almış’ı/yer almışlığı/yer almışsı olmuş (içerisi)

iç’ük er’ük’_s’ük’ _n...= iç yer almış’ı/yer almışlığı/yer almışsı olmuş olan (içerisi olan)

iç’ük er’ük’_s’ük’ _n’  er’it’  ük’ …=  iç yer almış’ı olan yer edik (içerisinde)

                                              (…-ük= olmuş) (içerisinde olmuş/içerisindeki)

 

Konuya bir de şöyle yaklaşalım. Mesela ‘sararmak, kızarmak, bozarmak, yeşermek’ gibi mastar hâlinde olan fiiller, fiil çekimlerinde, ‘sararır, sararıyor, sararmış, sararık…’gibi çekimlenirler.

‘sararır’ veya ‘sararıyor’ çekimli yapısını ele alalım.

‘sararıyor’_ ‘Onu her gördüğümde benim yüzüm sararıyor.’

‘Sarı(g)’ renk adından oluşturulmuş bu çekimin eski biçimi ‘sargarur’dur. Açılımı ise ‘sarıg-arür’ şeklinde olur. Yani, ‘sarı oluyor’

yani, ‘sarıg erür’.

Demek ki yapıda bir ‘er’ yardımcı fiili ve ‘-ür’ (-yor) devam tarzı eki bulunur. ‘Sararık’ yapısına ise yine bir ‘-er’ yardımcı fiili ve ‘-ük’ bitmişlik eki vardır.

Aynı biçimleri yön bildiren sözcüklerle de kullanabiliriz. Eski biçimiyle,

taş (dış)

taş-ık (dış oluk/dış olmuş/dış)

taş’ık ar’ür (dış oluyor)

taş’ık ar’ük (dış oluk/dış olmuş)

Yine,

iç’ük er’ür_ ‘Ali içkerür geldi.’   (Ali iç oluyor geldi.)

iç’ük er’ük_ ‘Ali içkerük geldi.’ (Ali iç oluk/ iç olmuş geldi)

 

Bu arada,  ‘… ortusungaru, …birgerü…’ gibi yapılarla benzerliği fark ediyoruz. Öyleyse ‘-garü,        -gerü’ eki de

-ük’ar-ür veya

-ük’ür-ük  şeklindeydi. Yine, ‘-gar??’ eki de öyle.

Buradan da aslında yönelme hâli eki ‘–ka’ daki ‘-k-’ ekininin tesadüfi olmadığı sonucuna varılır.

Peki –k (-ük) eki belirlilik takısıydı? Yani, aynı anda hem –i (ük) ve hem –a (ka) hâli nasıl olur?

 

Durum şöyle, -ga/-ka (-ük’ar-) yapısı aslında –i ve –e hâlinin birleşimidir ve belirli veya tanıdık bir eşyanın -e hâlindeki kullanımıdır.

 

Yani ben,  ‘Ali ata (atga) bindi.’  derken, siz bu atı tanıyorsunuz aslında.

Yine, ‘Ali atı (atıg) bindi.’ derken de siz atı tanıyordunuz.

 

Eğer ben, ‘Ali bir ata bindi.’ demiş olsaydım atın belirsiz bir ‘at’ olduğunu vurgulardım.

Yine, ‘Ali bir atı bindi.’ dersem de aynı, ‘at’ gene belirsiz bir ‘at’ olurdu. Buradan da demek ki (Türkçe için) isimler -i akuzatif ve –e datif hâlinde ‘bir/herhangi bir’ sözcüğü kullanılırsa ifadeler belirsizlik bildirebilir.

Bütün bunların bire bir karşılığı ise…

Ali bir at gördü. (yalın durum ‘at’)

         Ali atıg bindi._Bindiği şey at oldu. Yine, ‘Ali at oldu/at olmuş bindi.’ Veya ‘attı bindi.’

Ali atıga bindi._Bindiği şey at olmuş oluyor. gibidir.

Türkçe için,

Demek ki ismin; -i ve –e hâllerinin kökeni ‘er-’  yardımcı fiiline ekli tarz eklerinden (-ük, -ür eklerinden) gelmektedir. Bunlar ise eski biçimleriyle ‘erük’ ve ‘erür’ şeklindeydi. Bugün ise,

erük_ olmuş, bulunmuş/bulunuk, yer almış/yer alık,

erür_ oluyor, bulunuyor, yer alıyor gibidir.

 

Bu arada, aynı yapılar fiil çekimleriyle de kullanılırdı, kullanıldıklarında ise fiillerle kastedilen hareketin bitmiş (erük) ve devam (erür) tarzlarını verirlerdi.

 

__O sırada Ali çoktan gidikti.  Yani gitmişti.

__Eve girdiğimde ışıklar sönüktü.

 

sönmek_ sönük

ermek_erük  (yer alık, bulunuk, oluk/yer almış, bulunmuş, olmuş)

__ Ali atı bindi.

__Ali atıg (at erük--atık) bindi._ Ali at yer almış (şey) bindi._Bindiği şey at yer alık/at oluk, olmuş, olup.

__Ali ata bindi.

__Ali atga (atıg erür) bindi._ Ali atıg yer alan/yer alıyor olan bindi._ Bindiği şey at yer alıyor./At yer alık oluyor.

atıgarur

atıgar

atıga

atga

ata

 

 

   İsmin hâli/ durumu;

       -i hâli; (belli, belirli, bildik, tanıdık, bulun-(d)-uk, yer alık nesne)

                   Bitmiş tarz;   erük/ uruk, uk  (Türk bodun-uruk/ bodun-uk_ Türk millet olmuş)

 

ör; Men at-ık körtüm_ ben at oluk/ at olmuş gördüm.

     Ben gördüm o şeyi ki o at olmuş/at bulunmuş/at yer almış.

 

       -e hâli; (belli, belirli, bildik, tanıdık, oluşmuş, yer alık/almış bulunan/ bulunuyor olan nesne)

 

Bitmiş tarz-da…; -ük

Devam eden;  -ük arür (-karür/-karü/-garu, -gar, -ga, -a)

 

ör; Men atıka bindim._ Ben (o an) at yer almış bulunan bindim.

_  Bindiğim şey o an at yer almış bulunuyordu.

_  O şey ki at yer alıyordu.

Yukarıdan beri gördüğümüz üzere çekim ekleri hecelerine bölünürken kapalı hece bölünmesi gerçekleşti. Yani hecelerin sonu açık değildi. Örneğin,

 

‘dışarıdaki’ söz çekimi; dı-şa-rı-da-ki  gibi açık heceyle değil, dış-ık-ar-it-ak-ik gibi bölündü.

Bu durum dilin oluşum esnasındaki eklerin kökenleriyle alakalıdır. Aynı şey çekimli fiil yapılarında da vardır. Örneğin,

‘yazdırıldı’ çekimli fiil yapısı, burada da yine yaz-dı-rıl-dı şeklinin aslı; yaz-it-ür-il-it-ük gibidir.

Yine bu da dilin oluşum esnasındaki eklerin kökenleriyle alakalı bir durumdur.

Bunları bilmenin ise şu faydası olabilir. Eklerin zamanla yumuşayıp sonra erimesi sonucu mevcut bölgü yazımda veya konuşmada kolaylık sağlayabilir fakat yeni sözcüklerin türetiminde kapalı hece, sonu sessiz bir harfle bitme durumu, eklerin kökeninin bilinmesi, kelime türetme açısından kolaylık sağlayacaktır.

‘Bilgi’ sözcüğündeki –gi ekini tek bir ek gibi bilmek yerine birleşik bir ek ‘bil-ük-ük’ olduğunu bilmek sözcük türetimi açısından faydalı olabilir.

Konumuza dönebiliriz…

		İsim çekimleri        ( ismin durumları/ hâlleri )
		İsim +	Durum fiilleri
			Belli nesne,  –ü(k) hâli -i hâli (yer almış, yer alık eşya) Bitmiş tarz	–ü(k)  e(rür) hâli -e hâli (yer almış bulunuyor olan) yer al------------ıyor olan
21.yy	… …	… ….	… …	… …
	Bitmiş (perfect)	millet	yer al-ık/oluk/olmuş	yer al-ık/-mış oluyor
İlkin	… …	… ….	… …	… …
	Bitmiş (perfect)	bodun	er-ük/ ur-uk/ --uk/ --ug/ --u-	er-ük ar-ür ----k ar--r ----k ar--- ----k a---- ----- a----

 

Öyleyse şöyle devam edelim. İsmin –e hâli öznenin bir hareketi yaparken yapmış olduğu yönelme veya yaklaşma hareketlerinden dolayı oluşmamıştır. Ve hem yönelme veya yaklaşma hareketleri birer fiil, ayrı birer fiildirler.

Yani, ‘Ata bindim.’ derken, ‘Ata yönelip bindim.’, ‘Ata yaklaşıp bindim.’ kastedilmez.

Yukarıdan da gördüğümüz gibi ismin çekimlerini, daha doğrusu hareketten kalan durumunu, tabiat içerisindeki durumunu veya tarzını yine durum fiilleri, yardımcı fiiller karşılar.

‘Atı bindim.’ derken, ‘Bindiğim şey at oldu./at olmuştur.’

‘Ata bindim.’ derken, ‘Bindiğim şey at oluyor.’ denilmek istenir.

Demek ki ortada bir geçmiş eşya (at), bir de devam eden ya da devam ettiren, varlığını dil sahasında devam ettiren bir eşya (at) vardır.

İşte bu yüzden isimleri kategorilerine ayırırken, ismin durumları/ hâlleri veya isimlerde tarz demek yeterlidir.

 

Bu arada ismin –i ve –e hâllerinde özne eşya üzerinde etkin değildir. Eşya kendisi ya yer almış veya yer alıyordur.

İsmin –de durumunda ise yine bir bulunma ve buna bağlı bir devamlılık vardır. Farklı olarak eşya (özne olan eşya) bulunduğu yer/zaman/şahıs üzerinde etkin hâldedir. Yani eşyanın kendisi bu yere yer etmiştir.

 

   İsmin -de hâli/durumu;

-de durumu;

    içeri_ iç’ük’er…ük          (içkerig)         (iç’ik/-g-ğ-y-i yer alık)

içeride_ iç’ük’er…it’ük       (içkeriteg)       (iç’ik/-g-ğ-y-i yer edik)

 

içerideki_  iç’ük’er…it’ük’ük (içkeritekig)    (iç’ik/-g-ğ-y-i yer edik bulunmuş/ olmuş)

‘ İçerideki adam_ içi yer edik bulunmuş adam’

 

                       Türkçenin Çekim Sistemi

		İsim çekimi		Fiil çekimi
		İsim	Durum fiili ve tarzı	Hareket fiili ve tarzı	Durum fiili ve tarzı
-ü (ük)	Men (ben)	at	--ık	bin-ür     (biniyor) bin-it-ük (bindik) bin-miş (binmiş) bin-ük (binik)	er-ür            (bulunuyor) er-it-ük (bulunduk) er-miş (bulunmuş) er-ük (bulunuk)
		at  yer alık
-e (-k erür)		at	--ık arür
		at  yer alık bulunuyor
-da (-k er-it-ük)		at	--ık ar-it-ük
		at ı yer etik
-daki (-k er-it-ük-ük)		at	--ık ar-it-ük-ük …
		at ı yer edik bulunmuş…

 

DİAE (Old Turkish)		Türkçenin isim ve fiil çekimi
		İsim çekimi					Fiil çekimi
		İsim	Bitmiş Tarzda		Devam Tarzında		Fiil	Tarz Ekleri	Durum Fiil	Tarz Ekleri
			Durum fiili		Durum fiili
Yer alan	Men Sen O Biz	At	erük        (budunuruk) --ık (yer alık, olmuş)				bin	-ür -it-ük -miş -ük	er/-i	-ür   (-iyor) -itük/ -dik/-di -miş -ük
		At	erük -- ık ---k ---g ( yer almış )		erür ar-r ar-- a--- (oluyor)
							bin
Yer eden					(taş’ük’er’it’ük) (taşkaritak) -dışarıda-   (dışı yer edik) (taşkaritak-ik)
		at-	---ük er’it’ük ---ık  ar’it’ak ---ık  ----tag -----  ----ta- (-ı yer edik)
		at-	---ük ar’it’ak’ ----ığ------tak	ük ik

 

 

Örneğin;

…. bil(i)ti(k) er(i)ti(k)m

bildi         idim

bildiydim

 

Ör; Men bilikig bil(i)ti(k)            Ya da,  Men bilikig bil(i)ti(k) er(i)ti(k)/ ertik/ erti

Ben bilgiyi    bildi   (m).                   Ben bilgiyi    bildi          idi    (m).

Sen bilikig bil(i)ti(k)-n mı?

Sen bilgiyi    bildi   (n) mi?                  

 

Yine;

    Men bilikig bilmiş

Ya da,  Men bilikig bilmiş  er(i)ti(k)/ ertik/ erti

Ben bilgiyi  bilmiş   (m).                    

Ben bilgiyi    bilmiş    idi    (m).

	Fiil çekimleri
	Hareket fiileri		Durum fiilleri
İlkin	Devam tarzı	kel-ür	er-ür/ irür
	Bitmiş tarz	kel-miş kel-it-ük kel-ük	er-miş er-it-ük/ er-t-i/ erdi / idi er-ük
21.yy	Devam tarzı	gel-iyor geli-y-ir gel-yap gel-i-yaar	yer alıyor
	Bitmiş tarz	gel-miş gel-(i-)-t-i( k) -(--)-t-i( y) -(--)-t-i( -) gel-ik gel-(i)k/g-en gel-ip	yer almış yer al-(i-)-t-i(k/y…) -(--)-t-i( y) -(--)-t-i( -) yer al-ık yer al-(ı)k/g-an yer al-ıp

Tablo üzerinde biraz konuşalım.

Dikkat edersek tablo tarz eklerinin işletildiği bir tablo olarak yer aldı ve fiiller hareket ve durum fiilleri diye ayrıldı. Yani tarz ekleri bu hareket ve durum fiillerine ilişik vaziyettedir. Tarz kısmı ise devam eden hareket veya durum ve bitmiş hareket veya durum olarak kısımlandı. Fakat tabloyu incelediğimizde, şimdiki zaman ve geçmiş zamanlı ifadeler tablodan bulunabilmektedir. Öyleyse zaman nedir ve dilde nasıl yer alır?

Şöyle diyelim –dı geçmiş zaman ekinin aslı –(i)tük’tür. Yani ek birleşik yapıdadır vee iki ayrı parçadan oluşur. Bunlardan birincisi –(i)t eki, hareketi geçmişe götürme algısını verebilen bir ek, ikincisi ise –ük bitmişlik ekidir. Bu ise ‘sönük, çizik’ sıfat fiillerinde olduğu gibi hareketin eşya üzerinden geçtiğini bildiren bir sıfat fiil ekidir. Bunun yerine, -miş, eki de kullanılabilir ve ifadeler; ‘çizik, sönük, sönmüş’ şeklinde de kullanılabilirler.

Öyleyse –dı eki –dık ekinden gelir. –Dık eki ise sıfat fiil ekidir. Sıfat fiiller ise bir zaman bildirmezler. –Dık’tan önce -(?)t eki vardı ve bu ek bir fiildi. Yine fiiller anlam olarak geçmişle ilgili bir algı oluştursa da geçmiş zamanı kurmak veya oluşturmak için ortaya çıkmazlar. Demek ki ek (-dı?/-dık eki) bitmişlik ekidir. Yani Türkçede geçmiş zamanı bitmişlik eki karşılar.

Yine öyleyse Türkçede fiil çekimlerinde kurgu, başlangıçta devamlılık ve bitmişlik üzerindedir.

 

Bundan sonra, eğer Türkçeyi öğrenmek isteyen biriyseniz 21. yüzyıl  Türkçesi için şöyle yaparsınız.

Fiil çekimlerinde fiiller hareket fiilleri ve durum fiilleri diye iki kısma ayrılırdı. Hareket fiilleri; çalışmak, okumak, yazmak, gitmek, gelmek gibi fiiller; durum fiilleri ise; olmak, bulunmak, yer almak veya yer etmek, kalmak, görünmek, durmak gibi fiillerdi. Durum fiili ilkin ‘ermek’ fiili olmuştur ve bugünkü (mevcut, var) bulunmak, (zaten) yer almak anlamındadır.

Türkçede tarz ekleri bölgelerine göre değişiklik gösterse de aynı işlevi görürler.

Devam  tarzı ekleri; -ür, -yor, -yaar, -yap, -an gibi ekler iken,

Bitmiş tarzın ekleri; -mış, -ip, -gan, -d-ık, -ık gibi eklerdir.

Bundan sonra bu ekler hareket ve durum fiillerine eklenirler. Eklendiklerinde ise yukarıda fiil çekimi tablosunda olduğu gibi görüntü kazanırlar.

Dikkat edersek Türkçedeki zaman tabloları hep bu temel tablo üzenden yani bir tarza bağlı hareket ve durum fiillerinin karşılıklı bir şekilde birbiriyle eşleştirilmesiyle oluşturulur.

 

Hareket fiili     Durum fiili

Devam tarzı;     kel-ür/

-yor             er-ür/   irür (yer alıyor/oluyor/bulunuyor)

----------------------------------------------------------------

Bitmiş tarz;    kel-miş            er-miş/ imiş     (yer almış/olmuş/bulunmuş)

-(ü)ken       er-(ü)ken

kel-it-ük             er-it-ük    (yer edik/olduk/bulunduk)

er- t-i_

e--d-i_

i_-d-i_

kel-ük           er-ük      (yer alık/oluk/bulunuk)

İşbu şekliyle ele alındığında bir süredir söylemeye çalıştığımız üzere Türkçede zaman olayı zaman çizgisi  şeklinde (geçmiş–şimdiki–…) değil, bir devamlılık ve bir tamam olma yani devam etmeme üzerine kurguludur. Ve bu ister hareket fiili veya durum fiili olsun.

Şöyle bakalım:

Bir işveren olsun ve bu işverenin çalışanları olmuş olsun. Günün sonunda çalışanlarla ofisinde toplantı hâlinde bulunsun. Çalışanlarının işlerini çalışıp çalışmadıklarını öğrenmek istiyor diyelim. İşveren soruyor.

İşveren:  Ali sen?

Ali: Çalışıyorum.

İşveren: Veli sen?

Veli: Çalışmışım./Çalışmışam.

İşveren: Ya siz?

Çalışmışız/Çalıştık.

İfadeleri gördük. Şunu anlıyoruz, bütün bu ifadelerde bir zaman olayı bulunmamakta, konu mevcut durum üzerinde (sıfatlar üzerinde, ‘hâlâ çalışan’ ve hazırda ‘çalışmış olan’ insanların durumları) üzerinde konuşulmaktadır.

 

 

Türkçenin fiiil çekimi, basit ve birleşik durum fiili çekiminin yapısal  kurulumu nasıldı.

Örnek;

Onu bir kere görmüştüm.

Onu görmüş bulunmuştum bir kere.

Onu görmüş bulunmuş bulunuyordum o anda.

Not; Türkçede olumsuzluk eki –me/-ma hareket fiilinindeyse hareket fiilini; durum fiilndeyse o fiili olumsuz yapar.  Ve fiil edilgen yapıda eğilse fiil kökünden hemen sonra gelir.

Onu görmüş bulunmamış bulunuyordum o anda.

	Hareket fiili	Durum fiilleri (basit durum)	Durum fiilleri (birleşik durum)
Devam tarzı	Çalış-an/ -ıyor	Ol-an/ -uyor Bulun-an/ -uyor Yer al-an/-ıyor Er  -ür	Ol-an/ -uyor Bulun-an/ -uyor Yer al-an/-ıyor Er  -ür
Bitmiş tarz	Çalış-tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak	Ol -tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak Bulun -tu(k)/ -muş/ -uk/ -acak Ye al -tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak Er( i-)-tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak	Ol -tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak Bulun -tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak Ye al -tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak Er –(i-)tı(k)/ -mış/ -ık/ -acak

 

_  بِسْمِ ﷲِالرَّحْمَنِ اارَّحِيم_

İngilizcenin çekim sistemi nasıl işler?  İngilizce nasıl bir dil?

Türkçe, İngilizce, Rusça ve  Arapçada, fiillerin bir şahsa,  zamana, ve tarza göre çekimlenmiş haber kipi tablosu hakkında konuşalım.

Öncelikle diller üzerinde var olan bir durumu izah edelim. İngilizce bunun için en uygun dil olacak.

Şu ana kadar  dört dilin fiil çekimlerini  işledik, ve her bir dilin fiilleri hareket fiilleri ve durum fiilleri diye ikiye ayırdık. Gerçekten de fiilleri böyle şahıs, zaman ve tarza göre incilemeden önce ilkin bu dillerin fiillerini öncelikle hareket fiilleri ve

durum fiilleri olarak ikiye ayırmak gerekir. İkinci olarak tarz(aspect) ayrımına bakılır. Bunlar ise temel olarak devam eden (progressive) ve

bitmiş (perfect) tarzdır.   Sonra da  zaman mefhumu ve fiilin şahsı diyelim.

İngilizceyi öğrenecek birisi de öncelikle fiillerin ( hareket fiillerinin diyelim) tarzına bakar.

Not; İngilizcede fiillerin devam eden hareket ve bitmiş hareket durumlarını ifade eden fiil+-ek yapısı sıfat fiillerden yani ‘participle’den oluşur. Bunlara da, ‘present participle’ ve ‘past participle’ denir. Denir fakat bu tabir doğru bir tabir değildir. Hem göreceğimiz üzere fiillerin bu şekilleri fiil çekimlerinde (tense) lerde kullanılırken ‘ continuous/ progressive’ ve ‘perfect’ tabirleri kullanılır. Biz işi baştan alalım.

İngilizcede devam eden tarz (aspect); verb-ing _ (work-ing) yapısıdır. Ve bu yapı hareketin sürdürüldüğünü, devam ettirildiğini, bildirir. Ve fiil sıfat fiil olduğundan Türkçede  -en/ -an ekiyle karşılanır. Yani ifade, ‘çalış-an’ olur.

İngilizcede bitmiş tarz (aspect); verb-ed(3) _ (worked) kalıbıyla sağlanır. Ve bu yapı hareketin artık sürdürülmediğini, bitmiş olduğunu bildirir. Türkçede genel olarak –mış, -ük, ve –dü(k) ekiyle karşılanır. Yani ifade ‘çalışmış (olan)’  şeklinde çevirilir.  Öyleyse şu ana kadarki görüntü;

Devam tarzında; …working _ çalışan

Bitmiş tarzda; … worked _ çalışmış

… olarak şekillenir. Şekillenirken de bu her iki durumda bir zaman olayı oluşmaz.

Bundan sonra ise durum fiillerine bakılır.

İngilizcede durum fiili (yardımcı fiil) (to be) devam tarzında; ‘being’_ olan/ bulunan

bitmiş tarzda; ‘to been’ / olmuş/ bulunmuş ‘tır.

…geçmiş zamanları işliyoruz

‘be’_olmak/ bulunmak  fiili devam tarzlı fiille; ‘to be working’_ çalışan olmak (çalışıyor olmak) şeklinde kalıplaşır ( be verb-ing ) Geçmiş zamanda  şahsına göre ‘was/ were’  ile desteklenir ve ifade,

‘…was/were + (being) + verb-ing’ olarak kalıplaşır.

Ör;

I    was   (being)  working

_ Ben çalışan/-ıyor (bulun-an/-ıyor) idim. ( past continuous )

I    was   (being)  worked  _ Ben çalışmış (bulun-an /-ıyor) idim.

Not;  Bu  kalıp ingilizcede  pasif  cümler için kullanılır.

                   S +  was +  being + v-ed(3)

The  glass  was   (being)  broken

_  Cam  kır(ıl)mış/ kırık (bulun-an/-ıyor) idi. ( past passive)

‘be’ olmak fiili bitmiş tarzda ‘to have’

_sahip olmak ile desteklenerek,

… ‘to have  (been) worked’  _ çalışmış olmuş olmak, veya,

‘to have  (been) working’ _ çalışan /-ıyor  olmuş olmak, şeklinde kalıplaşır. Geçmiş zamandaki görünüm ise;

Ör;

I had  (been) worked

_ Ben çalışmış (bulunmuş)  idim ( past perfect )

I had  been   working

_ Ben çalışan/-ıyor   bulunmuş  idim.  ( past perfect continuous )

… gibidir.

			Durum fiili; Olmak/ bulunmak_to be	Hareket fiili (çalışmak)
Devam tarz progressive	He	was İs will be would be	being	working
Bitmiş tarz perfect	He	had has will have Would have	been	worked

 

_  بِسْمِ ﷲِالرَّحْمَنِ اارَّحِيم_

Arapçanın çekim sistemi nasıl işler?  Arapça nasıl bir dil?

 

Öncelikle doğma dili Arapça olanlar için şöyle başlayabiliriz. Ve Arapçayı öğrenenler için,

Eğer Arapçayla ilk defa karşılaşan biriyseniz, bundan sonrasına devam edebilmeniz için, Arapça  için kullanılan alfabeyi, (  الأبجدية )  ve sesletim şeklini bilmeniz gerekiyor.

Türkçeyi işlerken fiilleri hareket fiilleri ve durum fiilleri diye iki kısma ayırmıştık.

Hareket fiilleri, çalışmak (…….), oturmak ( ……),  yazmak ( ﻜﺗﺐ ) gibi fiillerdi.

Durum fiili ise, er-mek (  ﻜﻥ )  fiiliydi.

 

Türkçenin tabii yapısı eklemeli dillerden olmuştur ve bu ekler fiillerin sonrasına (sağına_21.yy_) iliştirilirler. Türkçenin fiil çekim sistemi yapısal olarak başlangıçtan devamlılık ve bitmişlik üzerine kuruludur. Bu ekler ise;

Devam tarzı (progressive be+ verb-ing ) ekleri; -ür, -yor, -yar, -yap ekleridir. Ve bunların her biri süreklilik yani devamlılık bildirirler. Bu bakımdan –en/-an devamlılık bildiren sıfat fiil ekinin yerini alırlar. Arapçada fiilin devamlılık bildiren durumuna ‘fiil-i mudzariğ’ denir.

Bitik/bitmiş tarz ( perfect have + verb-ed3 )  ekleri ise; -ük, -üp, -dı(k), -mış , -(ü)kan eklerinden biridir. Bu eklerin iliştirildiği fiillerin Arapça karşılığı ise ‘fiil-i madzi’ olarak adlandırılır.

 

Örneğin;

yazmak_ ( ﻜﺗﺐ ) hareket fiili;

 

Devam tarzının (erkek) 3. şahsında;  Yazıyor _ ﻳﻜﺗﺐ  [ yektubu ]

Bitmiş tarzın (erkek) 3. şahsında ise; Yazdı(k)_ ﻜﺗﺐ  [ ketebe]

… şeklindedir.

 

     Durum fiili ise Türkçede; er-, ol-, kal-, bulun-, görün-, yer al- gibi fiillerdir. Tarz ekleri bu durum fiillerine ilişik de olabilir.

Örneğin; ‘ermek’ veya ‘olmak’ fiili;

Devam tarzında; ‘erür’ veya ‘oluyor’ gibidir. Arapçada ise olmak_( ﻜﻥ ) fiilinin ‘mudzariğ’ şekli;                          ﻳﻜﻮﻦ [yekünü] kullanılır.

 

Bitmiş tarzda ise; ‘erük, er(i)tük’ veya ‘oluk, ol(u)tu(k)’ şekli kullanılır ve fiilin ’madzi’….

ﻜﻥ [kane] şekliyle karşılanır.

Şöyle güncelleştirelim;

 

O (erkek) yaz-ıyor        _  ﻳﻜﺗﺐ ﻫﻭ [ hüve yektubu ]

O (erkek) yaz-dı/-mış   _  ﻜﺗﺐ  ﻫﻭ [ hüve ketebe ]

 

Durum fiillerinde ise;

 

ol-uyor       _ ﻳﻜﻮﻦ  [ yekünü ]

ol-du/-muş _ ﻜﻥ    [  kane ]

 

Bundan sonra eğer ben,

ﺍﻜﺗﺐ ﺍﻦ  [Ene ektubu] _ ( yazıyorum/yazandırım) dersem demek ki hareket üzerinde, hareketi devam ettiriyorumdur.

ﻜﺗﺑﺕ ﺍﻦ [Ene ketebtü]_ (yazdım/yazmışım) dersem demek ki hazır zamanda, şimdiki zamanda hareketi tamamlamış bulunmaktayım.

 

Yine,

ﻳﻜﺗﺐ ﻜﻦ ﻫﻭ [Hüve kane yektubu]_ (yazıyor oldu/ yazan oldu/ yazan idi ) gibi, hareket ve durum fiilini aynı cümlede kullanırsak bu kez hareket devam eder, durum bitmiş olur.

ﻜﺗﺐ ﻜﻦ ﻫﻭ [Hüve kane ketebe]_ (yazmış oldu) gibi söylediğinde ise bu kez hareket de durum da tamamlanmış, bitmiş tarzdadır.

 

Hareket fiili     Durum fiili

 

Devam tarzı;       ﻳﻜﺗﺐ              ﻦ ﻳﻜﻭ  (yazıyor // yer alıyor/ oluyor/  bulunuyor)

----------------------------------------------------------------

Bitmiş tarz;        ﻜﺗﺐ                  ﻜﻦ    (yazdı/ yazmış // idi/ oldu/ olmuş)

 

İş bu şekliyle ele alındığında Arapçada da, yapısal olarak,  zaman olayı zaman çizgisi  şeklinde (geçmiş–şimdiki–…) değil, bir devamlılık ve bir tamam olma yani devam etmeme üzerine kurguludur. Bunun hareket fiili veya durum fiili olması fark etmez.

Daha açık bir şekilde ifade edersek, aslında Arapçada ve Türkçede fiziksel zaman olarak, mesala dünde kalmış bir hareket veya durum dile taşınamamaktadır. Bunun için yardımcı sözcüklerden, zaman bildiren ‘dün’ gibi sözcüklerden yararlanılır. Yani hareket veya durum fiilleri tek başlarına geçmişte kalmış bir olayı bildirmezler.

Örneğin, ‘Dersini yazdın mı? Sorusuna tek başına, ‘…yazdım’  dersek hazırdaki, şimdiki bitmiş durumu;

‘…dün yazdım’  dersek hareketinn geçmişte kaldığını bildiririz, bildiririz fakat bu yapay bir göndermedir. Aslında burada hareketin geçmişte kaldığını gramer unsurları ‘-dı’ veya ‘ﻜﻦ’ değil, zaman sözcüğü (dün) verir.

Burasını Arapça  konuşanlar ve Arapça öğrenenler ve herkes için biraz genişletelim. Bir örnek;

________________________________________________________________________________________

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا ﴿٤٠﴾  (Ku’ran ayeti)

 

Türkçe; Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat Muhammed, Allah'ın resülü ve nebilerin sonuncusudur. Allah her şeyi bilmektedir.

İngilizce;  Muhammad is not the father of [any] one of your men, but [he is] the Messenger of Allah and last of the prophets. And ever is  Allah, of all things, Knowing.

Örneğimizin Türkçe mealinde altı çizili ( ‘…değil-dir.’ ve ‘…bilmekte-dir.’ gibi )  sözcükler görüldüğü üzere    -dır ekiyle devamlılık kastetmekte. Bu Türkçe karşılıkların aslı şöyle oldu.

 

… değil erti(k) erür. ___ … değil idi  erür. ___  … değil idür.    ____ … değil’dür.

… değil üdü ürür. ___  … değil dürür. ____ …değil’dür

… bilmekte’dür.

Örneğimizin İngilizce kısmında da  yine ‘to be’ fiilinin şimdiki zaman 3. şahıs şekli ‘is’_-dır şekli kullanıldı

Fakat ayetin Arapça kısmında gördüğümüz gibi her iki yerde de ‘kâne’ (كَانَ  ) _ idi/ oldu anlamında fiilin madzi şekli kullanıldı.

Demek ki fiillerin, ister hareket fiilleri olsun veya yardımcı fiiller olsun, ‘madzi’ şekilleri geçmişe gönderme yapan bir sözcük (dün, iki gün önce) olmaksızın kullanıldığında geçmiş zaman bildirmezler.

Yani, ‘kâne’ (كَانَ  ) _ idi/ oldu yapısı geçmiş zaman değil bitmiş tarzda (perfect aspect) bir yapıdır.

Yani,

… مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ _ Muhammed değil oldu(k)/ değil olmuş-tur/ değil  oluk

değil erti(k) _ değil yer alık _ yer alık değil_ yer aldık/almış değil

değil idi

.وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا  … _ Ve Allah her şeyi bilen oldu(k)/ olmuş-tur/ oluk-tur.

Sonuç olarak Arapça da, Türkçe de,  fiil çekim prensipleri bakımından, devam eden hareket veya durum

veya,  bitmiş hareket veya durum olarak şekillenmiştir diyebiliriz.

Fakat bunlara rağmen tabiat zamanı/ fizik zamanı olarak Arapçanın haber kipi fiil çekim tablosu nasıl oluşturulur?

	Hareket fiili (çalışmak)	Durum fiili_ol-, er-(i), bulun-, (basit durum)	Durum fiilleri_ol-, er-(i), bulun-  (birleşik durum)
Bitmiş t. Fiil-İ màzi	(çalıştı(k)/ çalışmış)   عَمَلَ   (çalışan/ çalışıyor)   يَعْمَلُ	كاَنَ bulundu (idi).… يَكُونُ bulunuyor .	كاَنَ bulundu İdi… يَكُونُ bulunuyor .
Devam tarzı ---- Fiil-i muzariğ
	(sonra çalış-an/-acak)  ﺴيَعْمَلُ	ﺴيَكُونُ bulunacak	ﺴيَكُونُ bulunacak

	Hareket fiili (çalışmak)	Durum fiili_ol-, er-(i), bulun-, (basit durum)	Durum fiilleri_ol-, er-(i), bulun-  (birleşik durum)
Bitmiş t. Fiil-İ màzi	(çalıştı(k)/ çalışmış)   عَمَلَ   (çalışan/ çalışıyor)   يَعْمَلُ	كاَنَ bulundu (idi).… يَكُونُ bulunuyor .	كاَنَ bulundu İdi… يَكُونُ bulunuyor .
Devam tarzı ---- Fiil-i muzariğ
	(sonra çalış-an/-acak)  ﺴيَعْمَلُ	ﺴيَكُونُ bulunacak	ﺴيَكُونُ bulunacak

 

_  بِسْمِ ﷲِالرَّحْمَنِ اارَّحِيم_

Rusçanın çekim sistemi nasıl işler?  Rusça nasıl bir dil?

 

Eğer Rusçayla ilk defa karşılaşan biriyseniz, bundan sonrasına devam edebilmeniz için, Rusça için kullanılan alfabeyi, ‘Kril’ alfabesini (Кириллица),  ve sesletim şeklini bilmeniz gerekiyor.

 

               Rusçanın fiil ve sıfat fiil çekimi, basit ve birleşik durum çekiminin yapısal  kurulumu nasıldır?

		быть (to be_bulunmak)	Работать_to work_çalışmak
Несовершенный  вид progressive  action	Prog. Participle Perf. participle	едя́щий_ bulunan…/ being eсть ____ O (var)-dır/ .. is being               бывший  _  bulunan ol(d)uk …/  been был  _____ bulundu(k)/ .. had/ has been	pабо́тающий _ çalışan … / working pабо́тает   ____ çalışıyor  / …is working                          pаботавший _  çalışmış/ -(d)ık/ worked работал _____  çalışdı(k)/   .. had/ has worked

__ бы-/ pабота- ; Yalın durum, tamam olmamış durum/ hareket (çalış-_ pабота-);

работал _ çalıştı

Ör;  __Dün -gün boyu-  ne yaptın?

я работал_ (Ben) çalıştı(k)/ I worked           

__  I worked yesterday. ( simple past )

 

Ör; O an ne yaptın sen?

я работал_ (Ben) çalıştı(k)/ I worked

__ I  was   working. ( past continuous)

  __  Ben  idim  çalışan. __ Çalışıyordum

  __      я  был  работающий …

 

Ör;  ( Şu an için)  çalıştın mı?

да, я работал_ Evet, (Ben) çalıştı(k)/

…çalışmış.

__ I  have worked today. ( present perfect )

__  я работавший …

__O an ne yaptın?, Ne yaptıydın?/ yapmıştın?

я работал_ (Ben) O an   çalıştı(k)tı(k)/

çalışmıştı(k)

__  I  had  worked. ( past perfect )

__  я  был  работавший …

__O an sen hala çalıştın mı?/ çalışmakta mıydın?/ çalışıyor muydun?/ çalışan mı olmuştun?

да, я работал_ Evet, (Ben) O an çalıştı(k)

__  I  had been   working. ( past perfect continuous)

 

__ Ben bulunmuştu çalışan

Türkçedeki;  ‘çalışırdı, çalıştı, çalışmış, çalışıyordu, çalışmıştı, çalışmaktaydı’ çekimli fiillerini rusçada ‘работал’çekimli fiili tek başına karşılayabilmektedi

Diğer; ‘çalışır ve çalışıyor, çalışmakta’  çekimli fiillerini ise ‘работает’ çekimli yapısı karşılar.

 

Geçmiş zamanlar (dı)  ( past  times ) прошедшее время	Şimdiki zamanlar  ( present  times ) настоящее время	Gelecek zamanlar (-ecek ) ( future times  ) Будущее время	Tarzlar (aspects)
Я  читал каждый ден	Я читаю каждый день	Я буду читать каждый день	Genel (common)
Вчера я  читал	___________________	завтра Я будy читать	Dakik tarz (concrete)
этот момент  я  читал	Я читаю  сейча́с Я пpочитаю завтра	завтра этот момент Я будy читать	Devam tarzı (continuous)
этот момент  я  читал Уже	Уже я читал Я пpочитал Уже	завтра этот момент уже Я будy читать	Bitmiş tarz (perfect
Я читал уже два часа	Я  читаю уже два часа	завтра этот момент уже два часа Я будy читать	Perfect continous