Tabiyatta madde olarak var olan veya var olduğu düşünülen varlıkların; belirli bir...
... şahsa; I ( 'ben' birinci tekil şahıs) worked
... zamana; I worked (2) _ Çalıştım ( geçmiş z.)
... tarza; I had worked (3)_Çalışmıştım. (tamam olmuş bitmiş tarz )
bağlı olarak aktif halde bulunan durum veya hareketlerine... Bu varlıkların;
... kendilerinde; to get humanized
... niteliklerinde; Her face turned yellow. (yüzü saradı)
meydana gelen değişim ve dünüşümlerini bildirirken oluşturulan fiil+tarz+zaman+şahıs...birleşmelerine, çekimli fiil, yapılarda yer alan hareket adlarına fiil denir.
Şahıs; harekete muhatap olan her şey/ şahıs/ zamir/ konu/ durumdur. (özne–subject)
Zaman(time);
geçmiş ( -di ) (past; used to V, V-ed2 was/were V-ing, had V-ed3 )
şimdiki ( …)
(present; V & V-es, … am/is/are V-ing, have/ has V-ed3)
gelecek ( -ecek )
(future; will, will be V-ing, will have V-ed3)
geçmişteki gelecek ( -ecekti)
(future in past; would, would be V-ing, would have V-ed3)
(perfect continuous; have been V-ing) olan hareket mi yani biçimidir.
Çekim(tense); şahıs ve tarz unsurlarıyla birleşen fiilin bir zamana göre çekimlenmesidir. Ör: Gid-iyor-du-m, çekimli fiili, 1. Tekil Şahsın, geçmiş zamanda devam ettirdiği hareketin ifade edildiği çekim şeklidir.
Şimdiye kadar fiillerin olumlu şekillerinin çekimini gördük. Bunlardan başka fiillerin olumsuz, olumsuz soru ve soru şekilleri de vardır.
Öncelikle İngilizceden başlayalım.
İngilizcenin genel olarak analitik bir dil yapısına sahip olduğunu söyledik ve analitik dillerde gramer kategorilerini oluştururken eklerden değil, sözcük ya da yardımcı sözcüklerden yararlanıldığını da. İngilizcede fiillerin bağlı bulunduğu cümlelerin olumlu, olumsuz, soru ve olumsuz soru şekilleri, hem analitik hem de sentetik usulle (yani eklerle de) oluşturulabilir. Bunlar ise ayrık ve kısa yazım diye iki kategoride incelenir.
Öncelikle şunu hatırlayalım: Yardımcı unsurlar, şahıs, zaman ve tarz bildiren unsurlardır. İngilizcede will/shall ve would/should, gelecek zaman ve geçmişte kalmış gelecek zamanların belirleyici unsurudur. İngilizcede am/is/ are vehave,has yardımcı fiilleri şimdiki zamanları da gösterirler. İngilizcede geçmiş zamanlarda ise yardımcı fiillerin geçmiş zamanının düzensizliğinden yararlanılır. Am/ is/ are yardımcı unsurları was/ were; have/ has yardımcı fiilleri had olur ya da analitik usul uygulanır. Yani, düzenli fiillerin simple yapılı tarzlarında olduğu gibi fiile –ed (He worked) takısı eklenir. Buraya kadar yardımcı unsurları hatırlamış olduk. Bunlar bir zaman, bir tarz veya şahsı bildirir ve her ne olursa olsun bunlar birer yardımcı fiildirler.
Biz burada bu yardımcı fiillerden birincisiyle ilgileneceğiz. Tabi ki ille de bir yardımcı fiil olması da gerekmiyor. Bu, bir modal fiilde (must, may, can, could vs.) olabilir. Bizim için özneden sonra birinci unsurolması kafi, hatta bir yardımcı unsur olmaksızın oluşturulan cümlelerde mantığımızı oturtmak için yardımcı unsurumuzu (özneden sonraki birincisi unsur olması için) sonradan koyacağız. İngilizcede cümlelerin olumsuz, olumsuz soru, ve soru şekillerini iki bakımdan ele alacağız dedik. Bunlardan birincisi ayrık usul (analitik) ikincisi bitişik usul yani kısa yazım şekli. Ayrık usulle başlayalım. Öncelikle tablolarımızda yer almayan bir şeyden bahsedelim: Simple (basit, yalın) yapılı tarzlarda yardımcı fiil kullanılmadığını görürsünüz bu yüzden simple (yalın) yapılı denir zaten. Peki, bize bir yardımcı fiil gerekti! İşte ‘simple ‘ yapıların şimdiki ve geçmiş zamanlarının olumsuz, olumsuz soru ve soru şekilleri oluşturulurken, geçmiş zaman şekli did olan do fiilini yardımcı fiil olarak kullanılırız ve şimdiki zamanların üçüncü şahıslarında fiillere eklenen -s/-estakısını da ( does olacak şekilde) bu fiile taşırız.
Ayrık usul ile başlayalım ;
1. Olumsuz şekil oluştururken olumsuzluk unsurunot, ayrık olarak cümlenin birinci yardımcı fiilinden sonra konur. Ör: I havenotbeen working. Ör: I will not work .
2. Olumsuz soru şekilleri oluştururken not olumsuzluk unsuru yerinde kalır ve birinci yardımcı fiil öznenin önüne alınır. Ör: Have you notbeen working? Ör: Will you not work?
3. İngilizcede cümlelerin soru şeklioluşturulurken birinci yardımcı fiil öznenin önündedir. Ör: Have you been working? Ör: Will you work?
İngilizcede bitişik yazım:
1. Olumsuz kısa yazımda, not olumsuzluk unsuru -n’t olarak birinci yardımcı fiile iliştirilir. I’m not hariç. Ör: I haven’t been working, Ör: You mustn’t work.
2.Olumsuz soru kısa yazılış oluştururken, birinci yardımcı fiile bitişik -n’t kalıbı cümlenin başına çekilir. Ör: Haven’t you been working? Ör: Mustn’t you work?
Not: İngilizcede cümlelerin soru şekillerinin kısa yazım şekli yoktur. Bunun yerine şunu bilelim. Olumlu cümlelerde birinci yardımcı fiil, eğer bir ünlü harfle bitmiyorsa son harfi (bitiyorsa son iki harfi) cümlenin öznesine birleştirilir.
Not: Simple yapılı tarzların şimdiki ve geçmiş zamanlarındaki olumlu cümlelerde yardımcı fiil kullanılmadığından, olumlu cümlelerin kısa yazımı yoktur. Devam tarzın geçmiş zamanındaki was’ın son harfi, were’in son iki, harfi şimdiki zamanlardaki ‘is’ ve ‘are’ ile aynı olduğundan ve diğer her şeyin aynı olmasından ötürü geçmiş zamanların devam tarzında kısa yazım uygulanmaz.
Türkçede: Türkçede ise cümleleri olumsuz yaparken -me/-ma ekinden yararlanılır. -me/-ma eki, fiil edilgen bir yapıda değilse fiil kökünden hemen sonra gelir: Ör: Yapmıyordu, yapmırdı (Azerbaycan bölgesi Türkçesi ), yapmazdı (Türkiye bölgesi türkçesi), yapmayacaktı, yapmamaktaydı...
Eğer fiil, olmak fiiliyle çekime girmişse -me/-ma olumsuzluk eki, olmak fiiline de aynı anda gelebilir. Bu durumda iki olumsuzluk, olumlu yargıyı bildirir.
Yapmamış olmayacak (yani yapmış olacak).
Soru halindeyse -mi/-mü ekinden yararlanılır. -mı/-mi/-mu/-mü soru eki, geçmiş zaman ve geçmişte kalmış gelecek zamanlarda -di geçmiş zamanlık ekinden önce gelir. Ör: Yapıyor muydun? Yapacak mıydın?
Şimdiki ve gelecek zamanlarda ise şahıs ekinden önce gelir.
Ör: Yapar mısın ? Gibi.
Aşağıdaki örnek cümlelerin olumlu, olumsuz, olumsuz soru ve soru şekillerini tekrar edelim. Olumlu;
He has been living in Ankara now. _ O Ankara’da yaşıyor. Olumsuz;
Şu ana kadar çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik. Bu durumlarda kullanılan eklerden;
-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;
-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;
-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarzekleriydi.
Örnek;
a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürürmüsün?.
b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?
Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.
Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.
Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.
Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.
Örnekteki ‘–ebil-’ imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.
Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;
yapabilir,
yap-ıyorolabilir,
yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir.
Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz. Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.
Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;
-m, -sn, -snz… ekleri şahıs;
-di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;
-r, -yor, -mış ekleri tarz;
-e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.
Çekimli fiillerde kip nedir?
Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir.
Olasılık kipi;
( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)
yap-mış olabilir-di-n
yine;
‘Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;
‘Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.
Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.
Ali okula gidiyor
–Ali is goingtoschool.
Emir kipi(imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.
Otur! – Sit down!,
Otursun! – Tellhimto sit
İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.
Gideyim (bari)_Letme go.
Gidesin_ I wantyoutogo.
Gidelim._ Let us(let’s) go.
Şart(conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.
Çalışırsakazanır/ kazanacak.
– Ifhe works, he willwin.
Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.
Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.
– If I wereyou, I wouldn’t do it.
Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.
Ah! Şimdi burada olsaydı.
–Oh, If he werehere now!
veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.
Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!
–Allhappinesbewithyou!
Gereklilik kipi(necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.
Çalışmalı._Hemustwork.
Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi olduğunun bildirilmesidir.
Çalışmalı/-makzorunda_Hehas towork.
Yeterlilik kipi(ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya muktedir olduğunu bildirmesidir.
He could do it. Yapabilirdi (her zaman)
He wasableto do it._ Yapabildi.(bu kez)
Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin, İhtimal dahilinde olmasını,
Gelebilir. _He maycome.
Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.
Gelmiş olmalı_ He musthavecome.
Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.
Varlıklar hareketlerini bir tarza bağlı olarak gerçekleştirirken bu hareketler bir zamanda gerçekleşir.
Türkçede –dı eki geçmiş zaman, -ecek eki gelecek zaman, -ecekti ek birleşmesi geçmişte kalmış gelecek zamanı bildirir. Türkçede zamanlar tek bir ekle değiştirilebilirken, İngilizcede durum biraz farklıdır.
Örneğin ‘am/is/ are’ yardımcı unsurları bir taraftan şahıs veya şahısların ayırıcılığını bildirirken, diğer taraftan ifadenin zamanını da göstermektedir.
Yine, ‘was /were’ hareketin şahıs veya şahısların ayırıcılığının yanında hareketin geçmiş zamanda kaldığını da göstermektedir.
Türkçede zamanlar sıfır ekten başlar. Bu eksizlik durumu ise şimdiki zamandır. ‘–r, -yor, -mış’ ekleri tarz ekleridir.
Türkçede zaman ekleri fiillere doğrudan eklenir
çalış-tı, çalış-acak
Örnekteki çekimli fiil tarz bakımından yalın yapılıdır yani eksizdir. Bu durumda çekimli fiil, hareket bildiren fiildir.
Hareket fiilleri; ‘geldi, gördü, dokundu, hoşlandı gibi fiillerdir.
Bundan başka zaman ekleri ‘bulun-du, ol-du, yer al-dı, kal-dı’ gibi kalma/ durum fiilleriyle de kullanılır.
Örneğin,
‘bulundu’ nasıl bulundu?
‘Çalışırbulun-du.’ veya
‘çalışmışbulun-du.’
Örneğimizdeki kalma fiili yerine diğer kalma fiilleri de kullanılabilir. Kullanıldığında ise fiilin taban anlamına göre anlam farklılıkları ortaya çıkabilir.
Yine kalma fiillerinden (yardımcı fiiller) bir tanesi de –i (er) yardımcı fiilidir. ‘çalışıridim, çalışmışidim’ gibi.
Bütün bu durumlarda yardımcı fiiller, bir tarza bağlı hareketleri geçmişe taşıma işine (yardımcı fiil işleviyle) yardım eder sadece.
Bundan başka yardımcı fiiller böyle bir zamana taşıma işlevlerinden başka bir durumun bildirilmesine yardımcı da olabilir.
Örneğin,
‘çalışırbulunuyoridi’ veya ‘
çalışırbulunuyorbulundu’
yine,
‘çalışırbulunmuşidi’ veya
‘çalışırbulunmuşbulundu’ gibi.
Bu durumda birinci yardımcı fiil (bulun-uyor/ bulun-muş), hazır zamandaki durum devamlılığı veya bitmişliğinin bildirilmesine yardımcı olurken, ikinci yardımcı fiil ‘bulundu’ bütün bu birleşik yapıların zamanını, geçmişte kaldığını bildirmeye yardımcı olur.
Varlıklar hareketlerini gerçekleştirirken hareketlerin bir de gerçekleşme şekli vardır. Hareketimiz geçmiş zamanda kalmış bir hareket olsun
‘Dünçokçalıştım’.
Bu, ‘çalış-tı-m’ çekimli fiilinde bir tarz eki yoktur. –dı eki zaman eki, -m eki ise birinci tekil şahıs zamiri (ben)’in şahıs ekidir. Yani fiil tarz bakımından yalın yapılıdır.
Çalış-ır-dım,
çalışı-yor-dum,
çalış-mış-tım,
çalış-makta-ydım’ çekimlerinde ise –r, -yor, -mış ve -makta ekleri tarz ekleridir. Ekler bir zaman bildiriminden bağımsız olarak, hareketin bu zaman içinde ne şekilde gerçekleştirildiğini bildirirler.
Yani
–r/-er eki (gid-er-di-m) hareketin genellikle gerçekleştirildiğini,
-yor eki (gid-i-yor-du-m) hareketin hazır zamanda sürdürüldüğünü,
–mış eki (git-miş-ti-m) eki ise hareketin tamam olmuş, bitmiş olduğunu bildirir.
Kısaca, -yor ekiyle şahıs, sözü edilen zamanda hareketi yaparken, -mış ekiyle şahıs hareketi yapmış bulunandır.
Sonuçta her iki durumda da zaman aynı zamandır.
(çalışandım,
çalışmış bulunandım).
Örnekler:
Annembulaşıklarıyıkarken ben dersçalışı-yor/ çalış-an yeraldım. (çalışıyoridim)
İngilizcede; devam tarzı (be V-ing), bitmiş tarz (have V-ed), devam etmekte olan tarz (have been V-ing) kalıplarıyla sağlanır.
Fiillerde tarz anlayışı diğer kipler ve hatta fiilimsilerde de yer alır.
Çalışmışolmalı_ He must have worked
çalışmışol,
çalışmışolsa…
çalışmışolan,
çalışmışolarak,
çalışmışolmak
Esasen tarz olayında durum şudur;
(şu an) camı açıp bakıyoruz…
Çocuklar top oynuyorlar. Ali’nin annesi çamaşırları asıyor.
İşçiler işlerini bitirmişler. Yağmur dinmiş. / dindi
Sokak lambaları hala yanıyor ( yanmakta ) ….
Bu cümlelerin hepsi aynı zaman içerisinde yer alan cümlelerdir. Eğer örnekler –di ekiyle kullanılsaydı,
( o an ) camı açıp baktığımız o an da…
Çocuklar top oynuyorlardı. Alinin annesi çamaşırları asıyordu.
İşçiler işlerini bitirmişlerdi. Yağmur dinmişti / dindiydi
Sokak lambaları hala yanıyordu ( yanmaktaydı )
...cümleler yine aynı zaman içerisinde kullanılan cümleler olurdu, fakat zaman olarak geçmişte kalan bir zaman yani geçmiş zaman olurdu. Öyleyse ifadelerde yer alan –yor, -mış, -makta ekleri tarz; -dı eki ise zaman ekleridir.
Bütün bunlara göre değinilmesi gerekli bir husus var.
Türkçede ve İngilizcede zaman çizgisi;
gitti ________ gidiyor _____ gidecek şeklinde değil,
gitti _____________________ gidecek
gidiyordu ____ gidiyor _____ gidiyor olacak yine;
bitirmişti_____ bitirmiş _____ bitirmişolacak
çalışırdı_______ çalışır______ çalışır olacak gibidir.
...ve aslında bu çekimlerde bir zamanda ne biçimde bulunma sorulur. Yani şöyle, ‘gitti’ çekimli fiilindeki ‘git-’ fiili bir hareket fiilidir. –dieki ise bu hareket fiiline eklidir.
Fiiller böyle hareket bildiren fiillerden olabileceği gibi kalma veya durum bildiren fiillerden de olabilir.
Kalma fiillerinden biri ise ‘bulunmak’ fiilidir. İşte -i (eski biçimi 'er-' fiili ) eki de böyle ‘bulun-’ anlamını verenyardımcı fiil görevindeki bir ektir. Ve çekimli fiilin zamanını bu eke ekli –di eki verir.
Bundan sonra sorular -(i)di ek birleşmesine sorulur. Yani,
‘bulundu’ , (o an ) nasıl bulundu?
çalışırbulundu. Ya da
çalışır (halde) yeraldı. veya
çalışıridi. yani,
çalışırdı
çalışıyorbulundu.
çalışmışbulundu. Gibi.
Sonuç olarak ‘çalışırdı, çalışıyordu, çalışmıştı, çalıştıydı’, çalışmaktaydı çekimlerinde yer alan –dı ekleri tek başına çekimli fiilin zamanını bildirirken, çekimlerde yer alan –r, -yor, -mış, -makta ekleri fiillerin –idi ek birleşmesiyle bildirilen zamanda ne biçinde yer aldıklarını (tarzını) bildirirler.
Bunlardan sonra şöyle devam edilirse;
‘bulundu’ çekimli fiil yapısındaki ‘bulun-’ yardımcı fiil, –di eki zaman ekiydi. Peki yardımcı fiilde olsa ‘bulunmak’ fiili de bir fiildir. Öyleyse tarz ekleri (-r, -yor, -mış ekleri ) ‘bulun-’ fiiline de iliştirilebilir.
Yani çekimler;
bulunurdu
bulunuyordu
bulunmuştu gibi de oluşturulabilir. Bu defa da sorular yine –(i)di (bulundu) yapısına sorulur. Yani,
nasıl idi? Nasıl yer aldı? Nasıl bulundu?
çalışır bulunur bulundu(idi),
çalışır bulunuyorbulundu(idi),
çalışır bulunmuşbulundu(-idi)
yine;
çalışmış bulunur bulundu,
çalışmış bulunuyor idi,
çalışmış bulunmuştu
gibi çekimlenirler.
Aşağıdaki tablo Türkçenin şahıs, tarz ve zaman eklerinin bölgelere göre dağılmış şekillerini gösterir.
Çekimli fiille bildirilen hareketin üzerine kurulduğu, cümlenin kurucu elemanı (özne) (subject)’tir.
Fiillerin çekimi konusu işlenirken ve bu çekimler sıralanırken cümlenin kurucu elemanı olarak genellikle şahıs zamirlerinden istifade edilir. Zamirler konusundan da bilindiği üzere şahıs zamirleri (personal pronouns) Türkçe için; ‘ben , sen, o, biz, siz, onlar’ zamirleridir.
Türkçede şahıs zamirlerinin yanısıra şahıs ekleri de çekimli fiillerin bir unsurudur. Yani, Türkçede çekimli fiile; kip, tarz, zaman eklerinden başka çoğu şahıs zamirlerinden teşekkül etmiş şehıs ekleşmesi de eklenir. Ve bu şahıs eki ekleşmesi sıfır ekleşmeden başlar, bu ise 3. Tekil ‘o’ şahıs zamiridir. Yani, 3. Tekil şahsın şahıs eki yoktur.
Türkçede birinci çoğul şahsın (Biz) şahıs eki –z’den önce –dı eki gelirse, -z eki –k ekiyle yer değiştirir. Yani, ‘kitaplarıgetirdiz’ denmez ‘kitaplarıgetirdik’ denir. Yine, ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleri –sn ve –snz eklerinden önce –dı eki gelirse eklerdeki –s ünsüzü kaldırılır.
İngilizcede ise fiillere şahıs eki konmaz. Bu yüzden de şahıs zamirleri olmadan çekimli fiil verilmez. Tabi burada fiile bitişik yazılan durumdan konuşuyoruz. Yoksa çekimli fiil yapısında şahıs zamirinden başka, şahıslara göre şekillenmiş ayrık unsurlar vardır. Bunlar ise yardımcı fiiller ve yardımcı fiiller üzerinde meydana gelmiş değişikliklerdir.
Örneğin, ‘be V-ing’ çekimli fiil yapısında, ‘be’ yardımcı fiili, şimdiki zamanda; şahsına göre ‘am/ is/ are’ olarak, geçmiş zamanda; yine şahsına göre ‘was/ were’ olarak değişiklik gösterir. Bu durumda ‘was/ were’ aynı anda hareketin zamanını, geçmiş zamanda kaldığını da bildirir
I amworking
He/ she/ it is working
I/ He/ she/ it wasworking
We/ you/ they areworking
We/ you/ they wereworking
Yine ‘have V-ed’ çekimli fiil yapısında ‘have’ yardımcı fiili sadece şimdiki zamanın 3. Tekil şahsında ‘has’ olarak değişirken, gelecek zaman bildiren ‘shall/ will’ yardımcı unsurları şahıslara göre; birinci şahıslarda (I/ we) ‘shall’ olarak kullanılabilmektedir.
He/ she/ it has (been) worked
I/ we/ you/ they have (been) worked
Şimdi ise bir tarzda ve zamanda meydana gelen bu hareketleri gerçekleştiren şahıs/şey/zamirleri ve talep etmiş oldukları şahıs eklerini görelim. Türkçede şahıs ekleri, şahıs zamirleri kullanılmadan da cümledeki ifadeyi tamamlayabilir. İngilizcede ise fiillere şahıs eki eklenmez. Bu yüzden fiiller mutlaka zamirleriyle birlikte kullanılır. Zamirin, şahıs veya eşyanın yerini tutabilen, onları temsil edebilen sözcük türü olduğunu biliyoruz. Bu durumda, bir tarza ve zamana göre haber verilen hareketi gerçekleştiren zamirler:
Tekildirler (tektirler):
(I)_ Ben … m
(?)_ Sen… (s)n (-sn’li şekil şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. Gidiyorsun, gidiyor olacaksın… gibi.)
(he/she/it)_ O
( one)_ Biri (ben, sen, o, Ali, Tekir, masa… fark etmez). Ve diğer tekil zamirler.
Not: İngilizcede 2. tekil şahsın (sen– ...) dilbilgisi anlamında karşılığı yoktur. Bu boşluğu 2. çoğul şahıs (siz–you) doldurur. Bu yüzden de (sen) 2. tekil şahısla konuşurken ikinci çoğul şahıs (siz–you) zamirinin gramer özellikleri kullanılır. Yani yardımcı fiil çoğul olur. (You are/were…)
Çoğuldurlar:
(we)_ Biz … z/k (k’lı şekil, geçmiş ve geçmişte kalmış gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorduk, gidecektik gibi.)
(you)_ Siz … (s)nz(-snz’li şekil, şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorsunuz, gidiyor olacaksınız gibi.)
(they)_Onlar … lr
(ones)_ Birileri (Biz, siz veya onlar, fark etmez birileri ve diğer çoğul zamirler.
Not: Yukarıdan da gördüğümüz gibi Türkçede birinci çoğul (biz) şahsın geçmiş zaman şahıs eki şimdiki zamanlarda olduğu gibi (getiriyoruz) –z ekiyle karşılanmaz. Yani, ‘Kitapları getirdiz(biz)’ denmez. Bunun yerine birinci çoğul şahsın bir başka şahıs eki unsuru -k eki kullanılır. Ör; ‘Kitapları getirdik(biz)’. Yine de istenirse ‘Kitapları getirdibiz’ şeklinde, şahıs zamiri şahıs ekine dönüştürülmeden söylenebilir, fakat bu tercih edilmez.
Bununla birlikte, -di geçmiş zaman ekiyle uyuşmayan -z birinci çoğul şahıs eki, Türkiye Türkçesinde şimdiki ve gelecek zamanlarda (-di ekli bitmiş tarz ve –sa ekiyle çekime girmiş çekimli fiiller hariç) yerini korumuştur.
Bu durum sadece Türkiye bölgesi Türkçesi için söz konusudur. Yoksa –k eki şimdiki ve gelecek zamanlarda da kullanılmaktadır.
Ör: Gider-iz/-ik, gidiyor-uz/gidir-ik, gitmiş-iz/-ik, gitmeli-y-iz/-ik… gibi.
Şimdiye kadar fiillerin çekim tablolarını verirken hep üçüncü tekil (o) şahsı esas aldık. Şimdiyse birinci çoğul şahsı (biz) esas alarak fiillerin haber kipi tablosunu tekrar verelim.
Buraya kadar –k ekinin birinci çoğul (biz) şahısta, şahıs eki işleviyle, bir tarz ve zamana göre çekimini gördük.
Bunlardan başka –k (-ük/ık ) eki, ‘kopuk duran (kopmuş olan), kırık duran (kırılmış olan), sönük duran (sönmüş olan), çizik duran (çiz-ilmiş/çiz-ili )…’ sıfat fiil örneklerinde olduğu gibi, öznenin hareketle yüklü olması veya hareketi üzerine götürmesi yani taşıması anlamında, fiil kökenli sıfatlar oluşturmada da karşımıza çıkar.
Bu durumda iki ayrı işlevde tek bir –k eki vardır.
Birincisi, şahıs eki işlevindeki –k eki,
Ör:
Şimdiki zaman bitmiş tarz;
Bu sayede onu da tanıdım(ben)/ tanıdın(sen)/ tanıdı (o)/ tanıdık(biz)/ tanımış bulunuyoruz (artık)
Geçmiş zaman bitmiş tarz;
O sayede onu da………… tanıdıydık(biz)/ tanımıştık
İkincisi, sıfatlaştırma işlevinde kullanılan –dık eki
Ör:
O benim bir tanıdık(tır)
_tanıdıktı. Ya da;
(ben/sen/o/biz/siz…) tanıdık (tanıyan) adam. Yine;
(not; olumsuz biçim, olumlu biçimdeki –k ekinin şahıs ekiyle karıştırılma riski içindir. Bu yüzden bir sonraki fiil yine olumsuz halde kullanılarak olumlu anlam elde edilir.)
yapmadık iş kalmadı. (yapmadığım iş/yapmadığımız iş kalmadı)…