Tabiyatta madde olarak var olan veya var olduğu düşünülen varlıkların; belirli bir...
... şahsa; I ( 'ben' birinci tekil şahıs) worked
... zamana; I worked (2) _ Çalıştım ( geçmiş z.)
... tarza; I had worked (3)_Çalışmıştım. (tamam olmuş bitmiş tarz )
bağlı olarak aktif halde bulunan durum veya hareketlerine... Bu varlıkların;
... kendilerinde; to get humanized
... niteliklerinde; Her face turned yellow. (yüzü saradı)
meydana gelen değişim ve dünüşümlerini bildirirken oluşturulan fiil+tarz+zaman+şahıs...birleşmelerine, çekimli fiil, yapılarda yer alan hareket adlarına fiil denir.
Şahıs; harekete muhatap olan her şey/ şahıs/ zamir/ konu/ durumdur. (özne–subject)
Zaman(time);
geçmiş ( -di ) (past; used to V, V-ed2 was/were V-ing, had V-ed3 )
şimdiki ( …)
(present; V & V-es, … am/is/are V-ing, have/ has V-ed3)
gelecek ( -ecek )
(future; will, will be V-ing, will have V-ed3)
geçmişteki gelecek ( -ecekti)
(future in past; would, would be V-ing, would have V-ed3)
(perfect continuous; have been V-ing) olan hareket mi yani biçimidir.
Çekim(tense); şahıs ve tarz unsurlarıyla birleşen fiilin bir zamana göre çekimlenmesidir. Ör: Gid-iyor-du-m, çekimli fiili, 1. Tekil Şahsın, geçmiş zamanda devam ettirdiği hareketin ifade edildiği çekim şeklidir.
hareket hazır zamanda devam etmeyen, tamam olmuş, oluşmuş, bitmiş (perfect) bir harekettir.
Türkiye bölgesi Türkçesinde bu tarz, iki şekilde elde edilir.
Birincisi–mişsıfat fiil ekiyle elde edilen bitmişliktir. –miş eki bu tarzda -mış bulunuyoranlamındadır.
İkincisi –dı geçmiş zaman ekiyle elde edilen bitmişliktir. –dı ekiyle yapılan bitmişlikte (geçmiş zaman bildiren sözcük kullanılmaz)
İngilizcede ise ‘have V-ed3’ unsurları kullanılır. (-ed takısı fiilin düzenli bir fiil olması durumunda fiile eklenir. Düzensiz fiillerin ise 3. halleri kullanılır.)
Anlam olarak: Bu tarz, muhatabın söze konu hareketi halihazırda, şu anki veya o anki durumda yapıp yapmamışlığının, hareketin oluşmuş veya oluşmamışlığının sorulduğu tarzdır. Örneğin,
Ödevini bitirdin mi?
_ Have you finished your homework?
Evet bitirdim (Bitirmişdurumdayım/ bitirmişim).
_ Yes, I have finished it.
Hayır bitirmedim (Bitirmişdeğilim/ bitirmemişim)
_ No, I have not finished it.
Not:Bitmiş tarz, tabiatta yer almış bir haberin, hazır zamanda da korunduğu(1) veya bir çıkarım yoluyla yer aldığının varsayıldığı(2), durumları ifade etmede kullanılan –dır ek birleşmesinden de istifade edilir. Örneğin,
1: Hiç İstanbul’a gitmişmi ?
Evet gitmiş-tir . (…gitmişbulunuyor. )
2: Şimdiye kadar İstanbul’a varmış-tır. (…varmışolur. )
Not: -dır eki aynı işlevlerde isimler/sıfatlarla da kullanılır. Örneğin,
Türkçede ve ingilizcede tamam olmuş veya bitmiş tarz;
Türkiye bölgesi Türkçesinde bu tarz, iki şekilde elde edilir. Birincisi –miş sıfat fiil ekiyle elde edilen bitmişliktir ki –miş eki bu tarzda -mış bulunuyor anlamındadır.
İkincisi–di geçmiş zaman ekiyle elde edilen bitmişliktir. Ve bu durumda cümlede geçmiş zaman bildiren bir sözcük sözcük kullanılmaz.
Öncelikle şunu belirtelim. –dı ekinin bitmişlikte kullanılması sadece haber kipindedir. Örneğin;
Yine, –dı ekinin bitmişlikte kullanılması ( Bitirdin mi?_ Bitirdim ) bu çekimin geçmiş zamanının (… bitirdiydim) oluşmasına da neden olmuştur. Bu kısacık hatırlatmadan sonra dilde tarz olayını hatırlayalım.
Tabiattaki hareketler cereyan ederken hareketleri gerçekleştiren bir şahıs vardı. Ve hareketler bu bir şahısla birlikte bir zamanda bulunurdu. Tarz olayında ise bir şahıs bağlı hareketlerin bulunduğu zaman içerisinde ne şekilde yer aldığı sorulur.
Şöyle, Türkçede bir fiil,
–reki ve –di geçmiş zaman akini almışsa,
zaman geçmiş zaman,
hareket; genelllikle, aradabir, sık sık gerçekleşen harekettir.
‘Her hafta sonu sinemaya gid-er-di-m.’
–yorveya -en/-an eklerinden biri ve ayrıca –dı eki,
zaman yine geçmiş zaman,
hareket hazır zamanda devam eden harekettir.
‘Annem bulaşık yıkarken ben televizyon seyred-i-yor-dum. ’ Veya ‘
…seyred-enidim ’veya ‘
…seyreden yer aldım/
…seyredenbulundum’ Fiil -mışekini aldığında ise hareket bulunduğu zamanda devam etmeyen, tamam olmuş veya bitmiştir.
‘Müdür geldiğinde işimi çoktan bitir-miş-ti-m.’ Yani,
Müdürün geldiği (geçmişteki) o zamanda işimi bitirmiş biri olarak bulundum. Veya yer aldım.Gibi. Türkçede bitmiş tarz –diekiylede elde edilebilir demiştik. Bu, –di eki almış her fiil geçmiş zaman bildirmez demek olur aynı zamanda.
‘… işimi çoktan bitirdiydim’. Örneğindeki birinci –di eki hareketin tarzını, ikincisi zamanını gösterir. Aşağıda ingilizce için verilmiş örneklere bakıp yukarıda sıraladığımız, –di geçmiş zaman ekini almış çekimli fiillerden, geçmiş zaman unsuru –di’yi kaldıralım. Yani,
Örneklerden –di geçmiş zaman eki kaldırıldığında, artık -dı eksiz bu örnekler geçmiş zaman bildirmezler demektir.
Yani, ‘Her hafta sonu sinemaya giderim’ Derken şu anki mevcut ‘present’ şimdiki durum kastedilir.
‘Şimdi sinemaya gidiyorum.’ Derken de şimdiki mevcut durum kastedilir. Farklı olarak bu çekimde hareket devam ediyordur. Yine,
‘İşimi bitirmişim, artık müdür gelse de fark etmez.’ Örneğinde de şimdiki, mevcut (present) durum kastedilir. Burada da hareketin ne zaman gerçekleştiği yani hareketin gerçekleştiği fiziksel zamanı aranmaz. Sorulan şey mevcut hazırdaki durumdur.
Yani, ‘yanmış ev’ veya ‘pişmiş yemek’ ya da ‘Yemek pişmiş’ örneklerinde evin ne zaman yandığı veya yemeğin ne zaman piştiği sorulmaz. –dıydı ekindeki ikinci -di geçmiş zaman eki kaldırıldığında da durum böyledir. Eğer cümlede geçmiş zamana gönderme yapan bir zaman sözcüğü, ‘dün, iki hafta önce…’ kullanılmazsa, –dı ekli fiil yine şimdiki, hazırdaki (present) durumu gösterir. Aşağıda, örnek birdeki Türkçe kısım, –dı ekli fiilin şimdiki, hazırdaki (present) durumu gösterdiği cümlelerin ingilizce tarafına bakıldığında görülür. Örnek:
1. Have you ever seen my cat ?_ Kedimi gördünmü (hiç)/ görmüş müsün? Yes, I have seen your cat._ Gördüm. / Görmüşüm. ( present perfect)(şimdiki bitmiş)
2. When ? _ Ne zaman ? I saw your cat last year._ Geçen yıl gördüm. (simple past tense)(yalın geçmiş) Örneklerdende görüldüğü üzere Türkçede here iki fiil –di ekini almışsada ingilizcede, birinci örnek ‘present-şimdiki’, ikinci örnek ‘past-geçmiş ‘ halde verilmiştir. Bitmişlikte esasen durum şudur: Özne hareketi öncesinde geçirmiş ya da hareket öncesinde özneye işlemiş olabilir. Bu zaman hareketin fiziksel zamanı, tabiat zamanıdır. –mış-tır ekleşmesiyle kastedilen veya sorulan bu zaman, yani hareketin ne zaman gerçekleştiği değildir. Sorulan şey hareketin hali hazırda/ şu anda / şimdiki zamandaki durumudur.
‘Hiç Ankara’ya gitmişmi?
(evet) Gitmiş/ Gitmiştir/ Gitmişliği var.
’ örneğindeki zaman, şimdiki zamandır. Bu örneğin geçmiş zamanı;
‘O sırada Ankara’ya varmıştım’ şeklindedir.
Böylece;
_ Ali’nin babası ölmüş-tür./ Adam ölmüş-tür.
_ Güneş doğmuş-tur./ Güneş doğmuş duruyor.
_ İstanbul’a gitmişim-dir/ İstanbul’da olmuşum./ İstanbul’u görmüşüm-dür. Gömüşlüğüm var.
Örneklerinin her birinde -mış ekiyle kastedilen, hareketin bitmişliği ve bu oluşmuş hareketin şimdiki (-mıştır) zamanıdır. İş bu yönüyle ele alındığında; hareketin bitirilmiş/ işlenmiş olduğunun ifade edilmesini -mış eki, hareketin zamanını, hali hazırdaki durumunu,–dır/-tür eki karşılar.
Bu arada türkçede bitmişlik, –p ekiylede elde edilir. –p eki, (git-iptir) şeklinde fiillere iliştirilerek hareketin bitmiş olduğunu ifade eder. Yine –p ekiyle, -miş ekiyle sağlanabilen –miş olacak gibi geleceklik bildirebilen bir yapı oluşturulmaz. Yani –p eki salt bitmişlik eki olarak kullanılır.
Men onları görmüşem. Onlar işlerini bitiribler.
Örnekler:
I haven’t seen my father
_ Babamı görmedim. …görmüş değilim.
We already have sended a mail to them.
_ Onlara henüz/daha şimdi bir meil gönder-dik/-mişiz.
I suppose your father hasn’t returned from Ankara yet.
Gelecekte gerçekleşecektir (futuretimes): Türkçe için gelecek zaman, –ecek eki ile elde edilir. İngilizcede ise birinci şahıslarda (I/we) shall ya da hepsinde willyardımcı fiili kullanılır.
I will go to the cinema._Sinemaya gideceğim.
I will be sleeping._ Uyuyor olacağım.
I will have gone._ Gitmişolacağım.
Geçmişteki gelecek zamandadır (future in pasttimes): Türkçede bu zaman, -di geçmiş zaman eki ile –ecek gelecek zaman eki birlikte kullanılarak (-ecekti) elde edilir. İngilizcede ise will yardımcı fiili would’a dönüşür.
Bu arada geçmişte kalmış gelecek zamanın olumlu şekli, gerçekleşmemiş bir niyet bildirir.
Not: -ecekti ekiyle verilmiş bir yapının olumlu hali gerçekleşmemiş bir hareketi, olumsuz hali (yap–mayacaktım) gerçekleşmiş bir hareketi bildirir.
Not: Türkçede gelecek zaman –r(-er) ekiyle de elde edilebilir. –r ekli gelecek zamanda farklı olarak bir tahmin, bir belirsizlik, bir ihtimal vurgulanır. Aşağıdaki örneklerde –ecek ekiyle birlikte –r ekli gelecek zaman da verilmiştir.
Örnekler:
Dakik(yalın)tarz:
Sinemaya gid-eceğim/-ecektim.
Giderim /giderdim. (Yarın belki sinemaya giderim.)
_I will/would go to the cinema.
Devam tarzı:
Uyuyorolacağım/-acaktım. (O saatlerde)
Uyuyorolurum/olurdum.
_ I will/would be sleeping.
Bitmiş tarz:
İşimi bitirmiş olacağım/-acaktım.
bitirmiş olurum/ olurdum.(Geleceğin zaman büyük bir ihtimalle işimi bitirmiş olurum.)
_ I will/would have finished my work.
Not: Gelecek zamanlarla ilgili şöyle bir durum da vardır: Fark ettiyseniz, dakik tarz dışında diğer tarzların gelecek zamanları ‘ol’ fiiliyle oluşturulmaktadır. ‘olmak’ fiilinin yardımcı bir fiil olarak kullanıldığı bu tip yapılarda, dakik tarzlı yapılarda (çalışacağım) olduğu gibi bir niyet veya planlamadan değil, söz konusu hareketle kastedilen hal üzerinde bulunmaktan bahsedilir.
Türkçede bir fiil -l eki almışsa, Edilgen fiil nedir?
Edilgen fiil nedir? English passive verb?
Tanım;
Türkçede bir fiil -l eki almışsa özne fiildeki hareketi takınmıştır. Bununla ise öznenin fiziksel özelliğine göre, hareket öznede kendinden oluşabilecek bir hareketse fiilolgan fiil; ip çözüldü, araba bozuldu), değilse (passive) edilgen fiildir ( mektup yazıldı ) demektir.
Türkçede –l ekleşmesi, hemen her fiile getirilebilir. Fiillerin bir sesliyle veya -l harfiyle bitmesi durumunda -n ekleşmesinden istifade edilir.
Kesti–kesildi,
Okudu–okun(ul)du,
Sildi–silindi gibi.
Bu kısacık bilgiden sonra; Bu eklerle şekillenmiş fiillerde, bir kendinden olma veya kendiliğinden (doğal sebepler v.s.) olma, bir de bir başkası tarafından yapılma (edilgenlik) anlamı vardır.
İngilizcede ise kendiliğinden olma fiillere inchoative verbs denir. Bu fiillerin kullanıldığı ifadelerde bir nesne yoksa, hareketin öznenin kendisinin üzerinde cereyan etmiş olduğuvurgulanır.
The door opened _ Kapı açıldı
Ali yoruldu _ Ali got tired. Ya da;
yorgun/ yorulmuş adam _ a tired man)
Edilgenlik Türkçede -lve -n ekleşmeleriyle, İngilizcede be + verb3kalıbıyla sağlanır.
Örnekler:
Cam kırıldı _ (meçhul bir kişi taşı atınca)
The glass was broken
Ali dövüldü _ (yani, meçhul biri/birileri dayak atmış)
Ali was beaten
Türkçede -l ekleşmesi ( Olgan ve Edilgen fiil ) nedir? Türkçede –l ekleşmesi, hemen her fiile getirilebilir. Fiillerin bir sesliyle veya -l harfiyle bitmesi durumunda -n ekleşmesinden istifade olunur.
Kesti _ kesildi,
Okudu _ okun(ul)du,
Sildi _ silindi gibi. Bu kısacık bilgiden sonra;
Bu eklerle şekillenmiş fiillerde, bir kendinden olma(olgan) veya kendiliğinden (doğal sebepler v.s.) olma, bir de bir başkası tarafından yapılma (edilgenlik) anlamı vardır. Kendinden olmalı (olgan fiil ) fiiller her durumda bu ekleşmelerle sağlanmaz. Bir kısım fiiller yalın halleriyle aynı duruma karşılık verebilirler. -l ekiyle oluşturulan kendinden olmalı fiillere;
çöz-üldü,
üz-üldü,
açıldı,
dir-ildi,
büz-üldü,
boz-uldu … fiilleri;
yalın halleriyle kendiliğinden olma bildiren fiillere;
çöktü,
çürüdü,
yandı,
pişti,
yumuşadı,
kurudu,
koktu... fiilleri örnek verilebilir.
İngilizcede ise kendiliğinden olma fiillere inchoative verbdenir. Bu fiillerin kullanıldığı ifadelerde bir nesne yoksa, hareketin öznenin kendisinin üzerinde cereyan etmiş olduğu vurgulanır. Örneğin,
The door opened_Kapı aç-ıldı.
Bu cümlede hareket özne (kapı)’nın üzerinde vuku bulmuş ya da hareket kendiliğinden ortaya çıkmıştır. Böylelikle kendinden olma anlamı sağlanmıştır. Örneğimizde de görüldüğü gibi cümlenin İngilizce kısmında edilgenlik bildiren herhangi bir unsur bulunmamaktadır.
Kapı aç- ıldı._
The door opened-2 ( itself ). _ Kapı açtı.
Örnekteki ‘opened’ fiilin simple past halidir. –ed takısı ise fiilin 2. halidir. Türkçeye ise ‘açtı’ olarak çevrilir. ‘Kapı açtı’. Aynı durum Türkçe içinde geçerli olabilir. Yani, ‘Hava açıldı’ denilebileceği gibi ‘Hava açtı’ da denilebilir. Yine, ‘Yağmur kesildi’ yerine, ‘Yağmur kesti’ gibi. Görüldüğü gibi –il eki ifadelere farklı bir anlam katmamıştır. Peki neden?
Bir başkasınca yapılma anlamı da, yani edilgenlik (passive) durumu da, Türkçede aynı eklerle sağlanır.
Ali dövüldü gibi.
'Ali dövüldü.' İle 'Ali yıkıldı.' arasındaki anlam farkı:
Her iki fiil de -i halinde nesne alan (geçişli bir fiil; ‘dövdü, yıktı’) olmasına rağmen, örneklerin birincisi (dövüldü) bir başkasınca yapılmış bir hareketi, ikincisi ise (yıkıldı) kendiliğinden olan bir hareketi bildirir.
Örneklere özne tarafından baktığımızda hareketler öznenin (Ali‘nin) iradesi dışında gerçekleştiği için özne fiillerle kastedilen hareketlere sebep olan etkiler karşısında pasif kalmıştır. Yine, öznenin dövülmesine ve yıkılmasına neden olan müdahalenin/ etkinin yapıcısı belirtilmediği için bu yapıcı meçhul/ bilinmeyen olmuştur.
Olmuştur fakat bu tip ifadelerde bir yapıcı aranmaz. Yani cümle için bu fail önemli değildir. Daha doğrusu cümle bunu sormak için kurulmamıştır. Ali yıkıldı’da nasıl ki özneyi yıkan şeyin ne olduğu aranmıyorsa, ‘Ali dövüldü’ cümlesinde de Ali’yi kimin dövdüğü aranmaz.
Ayrıca, ( kim yıkıldı?) ‘Ali yıkıldı’ örneğinde cümlenin öznesi Ali’dir. Ali dövüldü. Örneğinde de cümlenin öznesi Ali’dir. Ve gerçek öznedir. Yani özne hareketi dilsel olarak yapar. Fiziksel olarak Ali’yi döven bir başkası olabilir. Bu durumda meçhul olan bu fail, fiilin bildirdiği hareketin yapıcısıdır.
Yani şöyle, Ali dövüldü. Örneğinde özne olan Ali, –il ile kastedilen hareketi yaparken, yapıcı olan meçhul kişi, dövmek ile kastedilen hareketi yapmıştır. Aynı durum, Ayşe mektubu yazdırdı. Gibi ettirgen yapılı cümlelerde de vardır. Bu cümlede ise özne olan Ayşe, –tır ile kastedilen hareketi yaparken, yazmak fiiliyle kastedilen hareketin yapıcısı belirtilmeyen bir başkasıdır. Bu her iki kategoride cümlelerin öznesini (-il ve –tır) ekleri buldurur ve soruları şöyledir.
Kim –ildi? Ali …..ildi. Ali ne ildi? Ali döv-ildi. Yine,
Kim –türdi? Ayşe …türdi. Ayşe ne türdi? Ayşe yaz–türdi (yazdırdı)
Başka bir açıdan:Önümüzde bir ifade var ve bu ifade bir özne ve bir yüklemden oluşmaktadır. Örneğimiz,
Mektup yaz-ıldı. Veya
Kapı aç-ıldı olsun.
Her iki örnekte de aynı ekleşmeler kullanılmış olmasına rağmen, birincisinden başkası tarafından yapılmış bir hareket (edilgenlik), ikincisinden kendiliğinden olma (olgan) anlamının ortaya çıkar. Peki, bu farkın sebebi ne?
Aslında durum şudur: Örneklerdeki özneye bakmak lazım. Özne, yüklemdeki –il ile kastedilen hareketi eyleyebilecek özellikte midir? (Eyleyebilir mi derken, mevcut özellikleriyle hareketi, kendine doğru çevirebilir mi veya hareketi kendine iliştirebilir mi?)
Mektup yaz-ıldı. Derken ‘yazmak’ eylemi bir şuur veya bir bilinç gerektirdiğinden, öznesinin (mektubun) bu bilince veya şuura sahip olmasını talep eder. Yani mektup kendiliğinden yaz-ılamaz ( yazılı hale dönemez) Bu yüzden de bu ifadede başkasınca yapılmış bir müdahalenin olduğu ve edilgen halli bir fiil olduğu cümlenin anlamından anlaşılır.
Bir atasözü:
Bir tilkü terisin ikile soymas _
Bir tilkinin derisi iki kez soyulmaz.
Bir tilki derisini iki kez soymaz. Görüldüğü gibi ‘soymak’ fiili,-il eki olmadan da edilgenlik bildirebilmektedir. Kapı açıldı örneğinde ise kapının kendiliğinden açılabilirlik özelliği, kendiliğinden olma anlamını verir. Başkasınca bir müdahale söz konusu değildir. Eğer başkasınca bir müdahale durumu varsa bunu yapmak için bu birini belirtiriz. Falanca tarafından deriz ve edilgen bir fiil olduğunu bu şekilde belirleriz.
Kapı öğrenciler tarafından açıldı
–The door was opened by the students.
Bu arada falanca tarafından ifadesi:Bu ifade cümle için yabancıdır. Yani cümleye dahil değildir. Çünkü –il ekleşmesiyle kurulmuş bir cümlenin yüklemindeki kurucu öge, -il ekiyle kastedilen hareketi etkin olarak gerçekleştiren özne görevindeki ögedir. Falanca tarafından demekle belirtilen kişi/ hayvan vs. öznenin bu hareketi gerçekleştirmesine sebeptir sadece.
Kısaca şunu demek lazım: Her -l ekleşmesiyle şekillenmiş fiil edilgen çatılı fiil değildir. Ya da kendinden olmalı fiillerdeki (açıldı) eşya (pencere), nasıl ki o veya bu sebepten hareketi kendinde başlatıyorsa, geçişli fiillerin nesnesi de aynı şekilde -il ekleşmesiyle, etkiye sebep olan kişi veya zamirden bağımsız olarak hareketi kendinde başlatır. Yani, kendi tarafındaki cümlenin kurucu elemanı (öznesi) olur.
Devam edelim. Kazak sök-ülmediği/ sök-ülüyor olmadığı sürece, yani kazak kendinde bir reaksyon başlatmadığı sürece bir başkası kazağı sökemez. Demek ki hareketi kazak başlatır. Böylece özne, dışarıdan veya doğal sebeplerle gelen etkiler, müdahaleler karşısında pasif, fakat görüntü (dilsel) olarak hareketin/ reaksiyonun başlatıcısı olduğu için ve harekete konu unsur olduğu için cümlenin öznesidir.
İp çöz-üldü, kes-ildi
Ağaç yık-ıldı,
Yine, sars-ıldı, kas-ıldı, süz-üldü, sıyr-ıldı, sar-ıldı, dar-ıldı, yor-uldu, boğ-uldu, dur-uldu, savr-uldu, devr-ildi, kıvr-ıldı... diğer örnekler olsun.
Bunlardan sonra, eğer Türkçeyi öğrenmek isteyen birisi iseniz, kuracağınız cümlede cümlenin kurucu unsuru özneniz hareketi bir nesne üzerinde yapmıyor da, hareketi kendine iliştirecekse, hareketin fiiline –il ekini ekleyin. Bu ‘inchoative verb’ veya ‘active verb’ ya da diğerleri olabilir. Örneğin, ‘Ali’ dövmek fiiliyle bildirilen hareketi yapmıyor da, fiille bildirilen hareketi kendine iliştiriyor sa veya takıyorsa, ‘Ali döv-il-di’ denir. Aynı şey ‘yıkmak, bozmak, açmak’ gibi ichoative verb’lerle de yapılabilir. ‘Ali yık-ıl-dı’, ‘Araba boz-ul-du’ gibi.
Yok bu kez, hareketi kendi iliştirmiyorda hareket kendine ilişiyorsa, ‘masay-a dokun-uldu’, ya da fiil ‘ablatif’ halinde bir fiilse, Örneğin, ‘köpek-ten kork-uldu’ fiile yine –il ekini eklenir. Bu arada, bu son iki örenek parçalanabilir bilelim. Yani, ‘masaya dokun-uldu’ denilebileceği gibi, ‘Dokun masaya ildi’de denilebilir.
Edilgenlik Türkçede -l ve -n ekleşmeleriyle, İngilizcede;
_________________________________________________
Subject + am/is/ are/ was/ were / will beverb3
Subject + (have/ has/ had )+been + verb3 kalıbıyla sağlanır.
_________________________________________________
To be broken _ kırık/ kırıklı, kırılı olmak
The pencil will be broken _ kalem kırık olacak.
The pencil will have been broken _ kalem kırık olmuş olacak
The pencil is broken _ kalem kırıktır.
The pencil has beenbroken _ kalem kırık bulunmuş bulunuyor.
The pencil was broken_ kalem kırık idi
The pencil had been broken _ kalem kırık bulunmuş idi. ( kırılmıştı )
Not: Gelecek zamanlarla ilgili şöyle bir durum da vardır: Fark ettiysek, dakik tarz dışında diğer tarzların gelecek zamanları ‘ol’ fiiliyle oluşturulmaktadır. ‘olmak’ fiilinin yardımcı bir fiil olarak kullanıldığı bu tip yapılarda, dakik tarzlı yapılarda olduğu ( çalışacağım ) gibi bir niyet veya planlamadan değil, söz konusu hareketle kastedilen hal üzerinde bulunmaktan bahsedilir.
O saatlerde ders çalışıyor( çalışır bir vaziyette ) olacağım/ olurum.
O anda dinlenmiş ( halde ) olacağım.
Bundan sonra hep bu adla anılırolacaksın.
‘ol’ fiilinden bahsetmişken; dakik (yalın) tarz ( çalış-acak ) dışındaki diğer tarzların gelecek zamanlarının oluşturulmasında kullanılan ‘ol’ fiili ( çalışırolacak, çalışıyorolacak, çalışmışolacak gibi ) birleşik tarzlı çekim şekillerini oluşturmada da kullanılır.
Peki, birleşik tarzlı çekimli fiil nedir? Birleşik tarzlı çekimli fiil iki tarz unsurunun ‘ol’ yardımcı fiiliyle birlikte oluşturmuş olduğu çekimli fiil yapısıdır.
Şöyle açalım: Şu ana kadar hep basit tarzlı yani sadece bir tarz ekli ya da hiç tarz eki almamış çekimli fiillerden bahsettik. Bu ifade şekillerinde şahıs bir tek hareketi, bir tek biçimde gerçekleştirir.
Örneğin:
… anılırdı ( Geçmiş zamandaki genel hareket.) Yani, geçmişte kalmış sürekli hareket.
… anılır olmuştu. ( O günden sonra hep bu olayla anılırolmuştu.)
Gördüğümüz gibi, bu çekim şeklinde iki tane tarz unsuru bulunur ve burada, geçmişte bir saatten sonra süreklilik/ genellik kazanmış bir hareketin yine geçmişte bitmiş olduğu vurgulanmaktadır.
yapıdaki;
-ır eki hareketin genel tarzda olduğunu ( anılır ) (sürekli anılır olmak),
ol yardımcı fiili hareketle kazanılan durumun sonradan ortaya çıktığını,
-miş eki ortaya çıkan durumun tamam olmuş/ bitmiş olduğunu,
-tu eki ise bütün bu çekimlerde bahsedilen hareket ve durumun zamanını yani geçmişte kaldığını bildirir.
Birleşik tarzlı çekimli fiillerin bir çok şeklini yapmak mümkündür. Bu şekiller tarz eklerinin karşılıklı birleştirilmeleri sonucu elde edilir. Birkaç örnek daha verelim:
Bazen aynı doğrular üzerinde bile anlaşamaz olurduk.
Öyle ki, hep bu olayla anılır olmuştuk.
Gün geçtikçe yüzü tanınmaz oluyordu.
Babam işten döndüğünde genellikle yatmış olurduk.
Bunu yapmakla onu incitmişoluyorduk ama…
Bir kere tartışmayı başlatmış olmuştuk. (bulunmuştuk)
Bazen uzun bir süre buradan geçmez olurlar.
Artık alışverişlerimizi kredi kartıyla yapar olduk/olmuşuz.
Yalnızlık bir yaştan sonra çekilmez oluyor.
O saatlerde genellikle yatmış oluruz.
Bir şans daha vermemekle ona haksızlık etmiş olmuyor muyuz?
Ne yapayım, sormuşbulundum.
Bu arada dikkat çekmek istediğimiz ayrıca bir husus var: Yukarıda ‘ol’ fiiliyle oluşturulmuş birleşik tarzlı çekimli fiillerin, özellikle geçmiş zamanlı örneklerinde, ‘ol’ fiiliyle, öncesinde var olan, mevcut bulunan bir hareket veya durum A: değil, bir sonradan olma B: bir sonralık ifade edildiği görülmektedir.
A) O zamanlar hep bu olayla anılırdık. (anılır i-dik)
B) O günden sonra hep bu olayla anılırolmuş (anılır olmuş i-dik)
Örneklerimizi çoğaltmadan önce bu iki örnek üzerinde konuşalım.
Birinci örnekte A: hareket, söze konu zaman diliminde (geçmiş zamanda), tabiatta zaten mevcut olan, var bulunan bir hareket veya durumdur.
Bir isim cümlesi;
O yaşlarda polistim. (polis i-dim),
O gün hastaydım. (hasta i-dim)
İkinci örnekte B: ise hareket öncesinde var bulunmayan, sözü edilen andan sonra ortaya çıkmış bir hareket veya durumdur.
Bir isim cümlesi;
O yaşlarda polis oldum.
O gün hasta oldum.
Tablodan da gördüğümüz gibi bu günkü bulun-uyor çekimli fiiline denk fiil, ilkin er-ür’dür. Bu seyir geçmiş zaman için ilkin
er-ür er-ti yani
bulunuyor idi ya da
bulunuyoryer aldı şeklindedir.
Yine, bu yapıların er(i-)’li kısmı hareketin veya haberin var bulunmasını, -ür’lü kısmı bu mevcut hareket veya haberin mevcudiyetinin hazır zamanda devam ettiğini bildirir.
Ve aslında bu birleşik yapılarla, öznenin tabiatta (veya zamanda) bir halde yer alıyor olmasından bahsedilir. Bununla, bahsedilenin (öznenin), (tabiatta veya hal zamanda)
Ne yer ediyor?olduğu, veya
Ne yer üretiyor? olduğu sorulur ve böylelikle özne tabiatta veya zamanda kendine bir şey için yer yapmış-/ bir bakıma yer üretmiş olur.
Yani birleşimler yerleşik hareket veya durumlar için kullanılır. Bu yüzden de var bulunuyor olan durumları bildiren i-miş (söylenti), i-se (şart) kipleri ve i-ken eş zaman/ mekan bağlacıyla kullanılır.
Buradaki ‘erür/ erür erti’ örnekleri bu günkü bulunuyor anlamına denk bir kullanımda ise, bu bulun fiili yerine kalma bildiren bir başka fiilde (oluyor, duruyor, görünüyor…/ eski şekliyle; erür) kullanılabilir.
Bu durumda bir mevcudiyet ve bu mevcudiyetin, bulunuyor anlamında, hal zamanda devam ettiği vurgulanır.
erksiz erür erti
(halde) ( var) bulunuyor idi
.................... görünüyor idi
erksiz ermiş erti /imiş idi
(halde) ( var) bulunmuş idi
..................... görünmüş idi
Şu ana kadarki örnekler birer isim cümlesi örnekleriydi. Peki, fiiller bir tarza bağlı çekimli fiil olsalardı bunlar;
Örneğin;
‘çalış-ır (bir halde) bulunuyor idi’
‘çalış-mış (bir halde) bulunuyor idi’
‘çalış-ır (bir halde) bulunmuş idi’
'çalış-mış (bir halde) bulunmuş idi’
...diye oluşturulurdu ve er(i-) fiiliyle ‘ol’ fiilinde olduğu gibi, birleşik tarza çekimlenmiş bir fiil oluşturulmuş olurdu. Fakat bu birleşik tarzlı çekimli fiil yapısı, ‘ol’ fiilinde olduğu gibi bir sonradan olma değil, öncesinden var bulunan, mevcut durumları ifade ederdi.
Yapısal oluşumunu gördüğümüz bu birleşik yapıların anlamsal veya işlevsel yanlarını da belirtelim. Yani bütün bu birleşik yapılar ne işe yarar? Özetle durum, ‘hareket’ ve ‘hal’ üzerine kurguludur.
...ifadesinde, ‘çalışır’ kısmı, hareketin genel bir hareket olduğunu; ‘bulunuyor’ kısmı, bu genel hareketin genellik halinin/ durumunun hazır zamanda devam ettiğini; ‘i-di’ kısmı ise, bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.
...ifadesinde ise, ‘çalışır’ kısmı, hareketin genel bir hareket olduğunu; ‘bulunmuş’ kısmı, bu genellik halinin/ durumunun hazır zamanda oluşmuş/ olmuş bitmiş olarak bulunduğunu; ‘i-di ’ kısmı ise, bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.
...ifadesinde, ‘çalışmış’ kısmı hareketin bitmiş bir hareket olduğunu; ‘bulunuyor’ kısmı, bu bitmişlik halinin hazır zamanda devam ettiğini; ‘i-di’ kısmı ise bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.
...ifadesinde ise, ‘çalışmış’ kısmı hareketin bitmiş bir hareket olduğunu; ‘bulunmuş’ kısmı, bu bitmişlik durumunun sözü edilen anda bitmiş olarak bulunuyor olduğunu; ‘i-di’ kısmı ise bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.
Bir örnek:
Katili, adamı öldürürken görmüş idim (görmüştüm). Ben artık olaya tanık olmuş bulunuyor idim (tanık olmuştum). Ne yapabilirdim, olayı bir kere görmüş bulunmuştum ( Bir kere görmüştüm ). Yalan mı söyleseydim?
Yine bu tarz, (-iyorbulunmuş) hareket ve durum (hal) tarzı birlikteliğiyle de elde edilebilir.
Ör: İki saattir bekliyorum_(beklemekteyim).
I havebeenwaiting here fortwohours.
Ör: Üç yıldır Ankara’da otur(mu)uyorum/oturma(ma)ktayım.
_I have (not) beenliving in Ankara forthreeyears.
Örneğin:
When he called me, I hadbeenstudying
Ne zaman o aradı beni ben bulunmuştu(m) çalışan/ çalışıyor olan.
Yani, … çalışıyorbulunmuştum.
veya, …çalışmaktaydım.
Perfect continuous’ veya ‘perfect progressive’ nedir?
Perfect ; tamam olmuş, oluşmuş, bitmiş,
Continuous / progressive; devam eden, sürdürülen anlamındadır.
Öncelikle şunu belirtelim, ‘perfect continuous’ devam edip bitmiş hareket demek değildir. Şöyle denebilir. Devam eden hareket tamam olmuş bitmiş durum.
Bir önceki konuda perfect aspect ( bitmiş tarzı görmüştük). Yapısı ise, have + V-ed(3) (perfect partisiple) idi. Yani,
I have cleaned._ Temizlemişim. Veya; I had cleaned _ Temizlemiştim. Gibi.
Temizlemek fiili hareket fiili veya hareket bildiren fiildir. –mış eki ise temizlemek fiiline ilişiktir. Tarz ekleri (-mış v.s.) böyle hareket fiillerine ilişik olabileceği gibi, kalma veya durum bildiren fiillere de ekli olabilir. Kalma fiilleri; olmak, bulunmak, yer almak v.s fiillerdir. Bundan sonra fiiller; 'olmuş, bulunmuş, yer almış' gibi şekillenirler.
‘perfect continuous’ yapısı;
‘… have beenV-ing’ idi. Örnekleri ise;
Şimdiki zamanda;
I have been cleaning.
Geçmiş zamanda;
I had been cleaning.
Örneklerin, ‘I havebeen…’e kadar olan kısmı bitmiş (perfect) tarzdır. Fakat biten hareket değil, durumdur. Yani ‘been’ olmuş, bulunmuş, yer almış anlamında durumun bitmişliğini bildirir. I had been…. Demekle, ‘bulunmuştum, yer almıştım, olmuştum’ denmek istenir. Bundan sonra ise hareketin tarzını, ‘V-ing’ (cleaning) verir. V-ing yapısı devam tarzıdır. Yine, ‘temizliyor’ veya ‘temizleyen’ anlamındadır. Cümle birleştirildiğinde,
I had been cleaning._
‘Temizliyorbulunmuştum./
Temizleyen bulunmuştum./
Temizlemekteydim’ Anlamına tamamlanır.
İşte , ‘perfect continuous aspect/ tenses’ budur. Yani , birleşik tarzda işlenmiş bir yapıdır. Birleşik tarzlı yapılarda ise bir hareket tarzı, bir de durum tarzı olacak . Örneğin, İngilizce kurgusunda
I _ Ben
had_ bulundu
been_ olmuş/ yer almış/ bulunmuş
cleaning _ temizleyen/ temizliyor olan
( geçmişte ki o olay anında ) odamı temizleyenbulunmuş idim/ temizlemekteydim) şeklindedir.
Kısaca, ek fiil [er-(i-) fiili_ermek fiili] __ olmak, bulunmak, yer almak... anlamında bir durum fiili, yardımcı bir fiildir. Fiil çekimlerinde;
ermiş> imiş>miş _ olmuş, yer almış, bulunmuş, ...
erük_ oluk, yer alık, bulunuk, ....
erür_ oluyor, yer alıyor, bulunuyor, ...
erti> idi _ oldu, yer aldı, bulundu, ... gibidir.
Ya da birleşik yapılı durum fiillerinde;
ermiş erür _ yer almış bulunuyor/ oluyor
erür ermiş_ yer alıyor bulunmuş/ olmuş/ imiş
ermişerti _ yer almış bulundu/ oldu/ idi
erür erti _ yer alıyor bulundu/ oldu/ idi
-dıreki nedir ?
ertierür _ yer aldı oluyor/ bulunuyor
Aslında haber kipi ekidir. Ve birleşik tarzla bildirme yapan bir ek birleşmesidir. Yine, ‘yer almış/ aldı bulunur’ veya ‘yer almış/ aldı bulunuyor’ anlamında yerleşmiş haberler için kullanılır.
-dır eki;
1. Yükleminde isim cinsinden bir sözcük habere konu olduğunda, ismin tabiatta veya zamanda ne şekilde yer aldığını, ve haberin durumunu bildirir. Yani,
Senin adın nedir? Adın ne yer almış bulunuyor?
‘Benim adım Ali’dir.’ derken, ‘adım tabiatta Ali olarak yer almış oluyor veya bulunuyor’ denmek istenir. Ya da,
‘Bu bir kitaptır.’ derken, ‘bu şey kitap olarak yer almış bulunuyor’ denmek istenir.
2. Yüklemdeki habere konu sözcük bir tarza bağlı, tarz eki almış hareket adı ise yine aynı şekilde ‘yer almış bulunuyor’ anlamı da bu bir tarza bağlı hareketin tabiatta veya zamanda mevcut durumunu ve durumun devam ettiğini veya durumunu koruduğunu bildirir.
‘Ali işini bitirmiş-tir.’ Derken, O tabiatta ve zamanda işini bitirmiş olarak yer almış bulunuyor. Anlamı verilmek istenmiştir.
Bunlardan başka;
-dır eki, yer almış bulun-ur (yer almış bulunu-yor değil) anlamında da kullanılabilir. Bu durum da ‘-dır’ ekindeki –r ünsüzü devamlılık değil belirsizlik bildirir.
Bir örnek;
Benim hesabım nedir? Bu soruya cevap verecek kişi net hesabı verecekse ya konuşmasındaki tonlamayı netleştirir veya kesinlik bildiren bir sözcük kullanır.
‘Senin hesabın tam olarak şudur.’ ‘Şu kadar olarak yer alıyor.’ Veya ‘…şu kadar ediyor’ Der.
Hesap için tahmini bir fiyat söyleyecekse bu kez konuşmada tonlamasını netleştirmez veya belirsizlik bildiren bir sözcük kullanır. Ve şöyle der,
‘Senin hesabın tahminen şu kadardır.’ ‘Şu kadar yer alır.’ Veya ‘…şu kadar eder’ Der.
-dır eki nedir ?
… körtüm erür (Bu vehinin küll’il-vucuh körtüm irür wech-i hasen)
… erti erür …artı arur -----------…bulundu/ yer aldı oluyor
…idi irür …artı urur
…idür …durur
…dür
(belirsizlik)
Benim hesabım ne yer aldı olur? / ne yer alır? / nedir?
…aşağı yukarı 10 lira yer aldı olur? / 10 lira-d-ır
(kesinlik)
Benim hesabım ne yer aldı oluyor? / ne yer alıyor? / nedir?
…tam olarak 10 lira yer aldı oluyor? / 10 lira-d-ır.
(belirsizlik)
Şu ana kadar İstanbul’a varmış bulundu olur/ varmış-t-ır.
(kesinlik)
Güneş doğmak üzere. Güneş doğuyor. Güneş doğmuş-t-ur / bulundu oluyor artık
Suçlu bulundu.
Yani şimdi suçlu mu bulunduoluyor?
…suçlu mu-d-u-r?
‘İki saat-tir seni burada bekliyor’ ya da
‘Seni burada bekliyor iki saat-tir.’ Yani;
‘Seni burada bekliyor’ haberlik durumu
‘iki saat bulundu oluyor’
-dır eki –r eksiz de kullanılabilir.
Senin adın ne oldu/ ne yer aldı?/ ne di? / ne bulundu?
Bütün bunlardan sonra;
Yardımcı fiillernedir?
Bazen bir isim, bazen bir sıfat/sayı…’dan cümleler;
O çaresiz (er)i-di/ oldu/ kaldı/ bulundu vs.
Veya bir tarzla çekimlenmiş fiillerden, birleşik tarzlı çekim;
Çalışır(er)i-miş , Çalışırol-muş
ya dasadace zaman çekimi;
Çalışır(er)i-di./bulundu/ bulunacak/ olacak
Yine, bu bir tarza bağlı fiillerden bir kip elde edebilmek;
Ör: Çalışır ol-abilir/-malı/-sa(keşke)/-a …vs. için yardımına baş vurulan fiillere yardımcı fiillerdenir.
Türkçede bu fiiller; (er)-i, ol, kal, bulun, … gibi fiillerdir.
Haberlik eki nedir?
Yardımcı fiillerin kök olarak kullanıldığı bir ifadede, yardımcı fiile eklenerek, ifadedeki bilgiyle haber verilen durumun, hazır zamanda ya devam eden durum–ur(erür) (yer alıyor)
ya da oluşmuş/ bitmiş durum haberi olarak devam ettiğini (bulunduğunu) -(d)ır (idi erür)(yer aldı oluyor) veya bulunduğunun var sayıldığını bildiren ek unsurudur.
İngilizcede linkingverb (bağ fiil) nedir?
Bunlar, be (am /is/ are /was/were), see, appear, become… fiilleridir. Linking verb’ler de Türkçede olduğu gibi isim cümlelerinde, isim/ sıfat/ sayı… ile özne arasındaki yargısal bağı veya hareket ilişkisini kurarak cümleler oluştururlar.
He is a doctor_
O durbir doktor/ O bir doktordur
I am a student_
Ben(dir)im öğrenci/ Ben bir öğrenci(dir)im/ …bir öğrenciyim.
He seems/ appears (to be) veryunhappy
_ Mutsuz görünüyor/ gösteriyor.
Not: Linkingverb’lerden ‘toturn’ fiili de isim vb. sözcük türleri ile özne arasında yargı bağını kurarak bir cümle oluşturur. Fakat be (am/ is/are) fiilindeki gibi mevcut bir durumu değil, bir duruma geliş sürecini, bir değişimi veya dönüşümü bildirir.
Bu durumda fiil Türkçede -er-mek (sararmak), -ilen-mek (yaşlanmak), -ileş-mek (kırmızılaşmak)… gibi ek veya ek birleşmelerine denk gelir.
Her face turned yellow._ Yüzü sarardı.
Yine:
Toremain fiili; bağlayıcı fiil olarak bir durum üzerinde kalmayı bildirir.
I remained alone._ Yalnız kaldım/ yalnızla(n)dım.
Yine: Sensiz kaldım/sensizle(n)dim.
Tokeep fiili; bağlayıcı fiil olarak bir durumu bir süre için tutmak anlamındadır.
To keep fixed._Sabitlemek (sabit tutmak). To keep hidden._Saklamak (saklı tutmak).
Togrow fiili; bağlayıcı fiil olarak bir durumda giderek artış göstermeyi bildirir.
I am growing impatient._ sabırsızlanıyorum. İt is growing heavy._ Ağırlaşıyor.
Hareket devam ediyordur. Türkçede fiile -yor eki eklenir, İngilizcede; devam tarzı ( be V-ing ) kalıbıyla elde edilir.
Anlam olarak: Bir hareketin hazır zamanda (o anda, o dakikada, o saatte, devam edip etmediğini/ yürütülüp yürütülmediğini, yani sözü edilen anda hareketin yapıldığını bildiren tarzdır.
Sinemaya gidiyorum.
–I am going to the cinema.(şimdi)
Sinemaya gidiyordum.
–I was goingto the cinema. (o saatte)
Sinemaya gidiyor olacağım.
–I will be going to the cinema.
Not:
Yaşıyor/ ikamet ediyor/
oturuyor, okuyor/ öğrenim görüyor.
Ör: Ankara’da yaşıyor (ikamet ediyor anlamında), gibi yürütme anlamı taşımayan tarz anlamı kendinden fiiller genel olarak bir hareket üzerinde (-makta) bulunmayı bildirir.
Dolayısıyla İngilizcede bu türden fiiller devam tarzında değil durum (perfect) tarzlarında kullanılırlar.
Ör: I have been livingin Ankara for five years. Gibi.
Bir ifadede –yor eki almış bir fiil ve geleceğe yönelik bir zaman tümleci kullanılmışsa, –yor ekli fiil gelecek zaman bildirir. Bununla bir beklentinin devamlılığı kastedilir. Ör:
Başbakan yarın buraya geliyor
_The prime minister is coming here tomorrow.
Bununla ise gelecekle ilgili bir durumun devamlılığı kastedilir. Aynı ifade, ‘ gelecek durumda bulunuyor’ yani, ‘başbakan yarına/ yarın için gelecek bulunuyor’ ya da kısaca ‘başakan yarına geliyor’ şeklinde de söylenebilir
Eğer fiil, ölüyor(daha ölmedi), bitiriyor(daha bitirmedi), başlıyor(daha başlamadı) gibi bir fiilse -yor eki, –mek üzere anlamında hareket öncesini, harekete doğru olan devamlılığı bildirir. –yor ekli fiil; biliyorum, tanıyorum, gibi hareket bakımından devamlılık bildiremeyen sınırlı fiillerle kullanılmışsa, ifade hareketle kazanılmış halin devamlılığını bildirir.
Not: Türkçede devam tarzı –en/-ansıfat fiil ekiylede elde edilebilir.
Ör: When she was waching TV, the child was sleeping. ( uyu-y-an idi/ uyu-yor-du ) __________________________________________________________________________ Karşılaştırma: devam tarzı eki,
Azerbaycan ( -y-ir ),
Türkmenistan ( -y-aar ),
Özbekistan ( -yap) bölgelerinde ( )’deki gibidir.
Türkçede ve ingilizcede devam tarzı ( continuous aspect ) Bir hareketin hazır zamanda (o anda, o dakikada, o saatte, devam edip etmediğini/ yürütülüp yürütülmediğini, yani sözü edilen an; geçmiş, şimdiki, gelecek… zamanda hareketin yapıldığını bildiren tarzdır. Türkçede fiile -yor eki eklenir, İngilizcede ise, be Verb-ing kalıbı kullanılır. İngilizce için istisna;
‘Be’ yardımcı fiili;
şimdiki zaman
birinci tekil şahısta (I–ben) am,
üçüncü tekil şahıslarda (he/she/it/ o) is,
diğerlerinde are;
geçmiş zamanda;
birinci tekil ve üçüncü tekil şahıslarda (I, he/ she/ it– ben, o) was,
çoğul şahıslarda ( we, you, they ) were olarak değişir. –yor ekli fiil; biliyorum, tanıyorum, gibi hareket bakımından devamlılık bildiremeyen sınırlı fiillerle kullanılmışsa, ifade hareketle kazanılmış halin devamlılığını bildirir. Yani, ‘Onu tanıyorum.’ Derken, ‘tanır halde bulunuyorum’ denmek istenir.
-yor eki hakkında;
A) Sınırlı fiil (sürdürülemeyen hareket);
1-Bitimli fiil;
Ölüyor-, başlıyor-, bitiriyor-, düşüyor-, kalkıyor- fiilleri bu türden fiillerdir. –yor eki bu fiillerle kullanıldığında –mek, üzere olmak anlamında hareketin gerçekleşme öncesini yani henüz gerçekleşmemiş olduğunu bildirir. Çünkü bu hareketler devam etmez. Yani fiilin biçimsel (tarz) özelliği sadece bu –mek üzere bulunma anlamını verdiğinden bir hareket devamlılığı düşünülmez.
2-Başlamalı fiillerde de benzeri bir durum vardır. Sevmek, hoşlanmak, bilmek, tanımak… gibi fiiller bu türdendir. Farklı olarak bu tip fiillerde hareketin gerçekleşme sonrası vurgulanır. Aynı şekilde –yor ekiyle hareket değil durum devamlılığı bildirilir. Yani, ‘biliyorum’ derken ‘bilmişlik durumum devam ediyor’ denmek istenir. Örneğin, ‘Onu tanıyorum’ derken, tanıma durumunun devamlılığı kastedilir, tanıma hareketinin değil. Çünkü tanıma hareketi devam etmez.
İngilizcede fiil yine yalın yapıdadır ( I know/ love/ like gibi. Yani; I am loving/ liking/ knowing, denmez).
Kısaca, Türkçede ölüyorum, biliyorum yazıyorum, seviyorum… şeklinde -yor eki almış fiiller her zaman hareket devamlılığını bildirmez ya da İngilizcede simple (yalın) yapıyla kullanılan sürdürülemez fiiller, Türkçede –yor devamlılık ekiyle verilir çünkü Türkçede haber kipinde fiiller yalın haliyle kullanılmaz.
B) Sınırsız (sürdürülebilir hareket)
Oynuyor, yürüyor, geziyor fiilleri bu türden fiillerdir. –yor eki bu türden fiillerde hareketin sürdürüldüğünü veya yürütüldüğünü bildirir. Sürdürülebilir –yor ekli fiillerdeki durum devamlılığı, sıklık zarflarıyla belirtilir. Ör:
Her hafta sonu sinemaya gidiyorum. Sonuç olarak; Türkçede –yor, bir başka biçimiyle –en/-anekiyle ifade edilen her hareket İngilizcede –ing ekiyle karşılanmaz.
Diğer taraftan ingilizcede haber kipinde kullanılan –ing eki Türkçede –yor diğer deyişle –en/-an ekine karşılık gelir.
Türkçede devam tarzını, fiilleri sıfatlaştırmada kullanılan –en/-an eki de verebilir. ingilizcede kullanılan –ing eki esasen sıfat fiilin devam tarzı ekidir. Ve bu ek Türkçede –en, -an ekine denk gelir. Sleeping _ uyuyan …gibi.
Yani devam tarzında bir cümlenin Türkçeyle birebir karşılaştırılması şöyledir.
Ör: When I was waching TV, my mother was washing dishes. Ne zaman ben bulundu seyreden TV, benim anne bulundu yıkayan bulaşık. Yine, (şu an) Sinemaya giden(dir)im. (şimdi) –I am going to the cinema. (o an) Sinemaya giden olacağım (gelecek) –I will be going to the cinema. Devam tarzının diğer çekimleri ise,
Emir kipi; çalışıyor ol İstek kipi; çalışıyor olasın Şart kipi; çalışıyor olsan Gereklilik; çalışıyor olmalısın Olasılık; çalışıyor olabilirsin Mastar; çalışıyor olma-k Sıfat fiil; çalışıyor olan Zarf fiil; çalışıyor olarak, gibidir. Sıradaki cümleleri birebir karşılaştıralım. I am writing a message to my friend now.
Fiil tarz eklerinden(-r, -yor, -mış, -makta) birini almamışsa;
Hareket bir defalık/dakik ( concrete aspect ) harekettir demektir. Bu tarzda hareket bir defaya mahsus gerçekleşir ve sadece hareket vurgulanır. Dakik tarz, tarz bakımından yalın yapılı/ eksizdir. Yani tarz eklerini -r, -yor, -mış eklerini almaz. Fakat zaman eklerini ( gitti, gidecek) alabilir.
İngilizcede ;
Geçmiş zamanda; ( S + Ved2 ) kalıbıyla,
I studied my lesson yesterday
Gelecek zamanda;
I will study my lesson tomorrow
Dakik tarzda hareket bir defalık gerçekleşir.
Dün sinemaya gittim.
–I went to the cinema yesterday.
…….Dakik tarzda şimdiki zaman yoktur.
Yarın sinemaya gideceğim.
–I will go to the cinema tomorrow. Açıklama;Dakik tarzda şimdiki zaman yoktur demiştik?
Ve bu durumda; haber kipi çekim tablosunda geçmiş zamanlar;
giderdim
gittim
gidiyordum
gitmiştim/ gittiydim
gibi çekimlenirken, çekimlerde yer alan mavi renkteki -di ekleri çekimlerden kaldırıldığında kalan yapılar şimdiki zamanları karşılar. Böyle yapıldığında ise 'gittim' çekimli fiili 'git' olarak kalır. Bu ise fiilin emir şeklidir.
Örnekler; He picked up his book and left the classroom.
Bununla birlikte ifadede sıklık zarfları da yer alıyorsa, Hareket genel tarzda ( common aspect ) bir harekettir demektir.
Ör:
Futbolu severim.
– I like football.
Her hafta sonu sinemaya giderim.
– I go to the cinema every weekend.
Her zaman / arada bir/ pazarları atölyemde
çalışırdım/
çalışırım/
çalışır olacağım
Not: tabiat olayları gibi değişmez doğrularla sıklık zarfları kullanılmaz.
Su, yüz derecede kaynar.
– Güneş doğudan doğar.
Genel tarzla verilmiş bir haberin geçmişte kaldığını belirteceksek, Türkçe için -di geçmiş zaman ekinden, İngilizce için used to kalıbından yararlanılır.
Her hafta sonu sinemaya giderdim.
–I used to go to the cinema every weekend.
Bu arada; Türkçede –r ekli fiil ‘az sonra, birazdan’ gibi zaman sözcükleriyle birlikte kullanılırsa belirsiz gelecek zamanı da gösterebilir.
kesin gelecek; Cumartesi sinemaya gideceğim.
belirsiz gelecek; Cumartesi sinemaya giderim. ( belki sinemaya giderim.) ___________________________________________________________________________
Karşılaştırma: -(e)r eki,
Azerbaycan(-er/-ar),
Türkmenistan(-er/-ar),
Özbekistan (-er/-ar)
Türkiye (-er/-ar/-ur/ -ür/ -ır/ -ir…) bölgelerinde ( )’deki gibidir.
Örnekler;
İngilizcede genel tarz
şimdiki ( present ) zamanda;
I, we, you, they… + verb (simple)
he, she, it … + verb-(e)s
It often rains in Rize in autumn.
Son baharda Rize’ye sık sık yağmur yağar.
geçmiş (past) zamanda;
I, we, you, they, he, she, it … + used + to verb
ya da; ……………………… + verb-ed + sıklık zarfları …yardımıyla yapılır.
1. My son used to come to see us on Sundays.
_ Oğlum pazarları bizi ziyarete gelirdi.
My son came to se us every Sunday.
_Oğlum her pazar bizi ziyarete geldi.
2. My father ( He) goes to the cinema every weekend.
_Menim atam her hefte sonu kinoya gedir.
Not: Azerbaycan bölgesi Türkçesinde –( e ) r eki daha çok belirsiz gelecek zaman eki olarak kullanıldığından, sıklık zarfları kullanılmak koşuluyla genel tarzdaki bir hareket devam tarzı eki –(y)ir ekiyle verilir.
…her hefte sonu kinoya gedir. ( gidiyor ) . Bu yapıyla ise hareketin her hafta gerçekleşme durumu ve bu durumun devamlılığı kastedilir.
3. I wake up at six in the morning every day.
Men her seher sekkizde dururam.
4. My brother prepares his lessons in the afternoon.
