Varlıklar hareketlerini gerçekleştirirken hareketlerin bir de gerçekleşme şekli vardır. Hareketimiz geçmiş zamanda kalmış bir hareket olsun

 ‘Dün çok çalıştım’.

Bu, ‘çalış-tı-m’ çekimli fiilinde bir tarz eki yoktur. –dı eki zaman eki, -m eki ise birinci tekil şahıs zamiri (ben)’in şahıs ekidir. Yani fiil tarz bakımından yalın yapılıdır. 

Çalış-ır-dım,

çalışı-yor-dum,

çalış-mış-tım,

çalış-makta-ydım’ çekimlerinde ise –r, -yor, -mış ve -makta ekleri tarz ekleridir. Ekler bir zaman bildiriminden bağımsız olarak, hareketin bu zaman içinde ne şekilde gerçekleştirildiğini bildirirler.

   Yani

–r/-er eki (gid-er-di-m) hareketin genellikle gerçekleştirildiğini,

-yor eki (gid-i-yor-du-m) hareketin hazır zamanda sürdürüldüğünü,

–mış eki  (git-miş-ti-m) eki ise hareketin tamam olmuş, bitmiş olduğunu bildirir.

    Kısaca, -yor ekiyle şahıs, sözü edilen zamanda hareketi yaparken, -mış ekiyle şahıs hareketi yapmış bulunandır.

     Sonuçta her iki durumda da zaman aynı zamandır.

(çalışandım,

çalışmış bulunandım).

Örnekler:

Annem bulaşıkları yıkarken ben ders çalışı-yor/ çalış-an yer aldım.  (çalışıyor idim)

Babam işten döndüğünde çalışmış (bulunu-yor/ bulun-an) yer aldım. (çalışmış idim)

Örnek:

Ne yap-ıyor/ ne yap-an-sın?  

Ders çalış-ıyor/ çalış-an-ım.

Dersini bitir-miş (bulun-an) mısın?

Evet, dersimi bitir-miş (bulun-an)-ım.

    İngilizcede; devam tarzı (be V-ing), bitmiş tarz (have V-ed), devam etmekte olan tarz (have been V-ing) kalıplarıyla sağlanır.

   Fiillerde tarz anlayışı diğer kipler ve hatta fiilimsilerde de yer alır.

Çalışmış olmalı_ He must have worked  

çalışmış ol,

çalışmış olsa…

çalışmış olan, 

çalışmış olarak,

çalışmış olmak

 

Esasen tarz olayında durum şudur;

(şu an) camı açıp bakıyoruz…

 Çocuklar top oynuyorlar. Ali’nin annesi çamaşırları asıyor.

 İşçiler işlerini bitirmişler. Yağmur dinmiş. / dindi

 Sokak lambaları hala yanıyor ( yanmakta ) ….

     Bu cümlelerin hepsi aynı zaman içerisinde yer alan cümlelerdir. Eğer örnekler –di ekiyle kullanılsaydı,

( o an ) camı açıp baktığımız o an da…

 Çocuklar top oynuyorlardı. Alinin annesi çamaşırları asıyordu.

 İşçiler işlerini bitirmişlerdi. Yağmur dinmişti / dindiydi

 Sokak lambaları hala yanıyordu ( yanmaktaydı )

 ...cümleler yine aynı zaman içerisinde kullanılan cümleler olurdu, fakat zaman olarak geçmişte kalan bir zaman yani geçmiş zaman olurdu. Öyleyse ifadelerde yer alan –yor, -mış, -makta ekleri tarz; -dı eki ise zaman ekleridir.

  Bütün bunlara göre değinilmesi gerekli bir husus var.

  Türkçede ve İngilizcede zaman çizgisi;

gitti ________   gidiyor _____ gidecek   şeklinde değil,

gitti _____________________ gidecek

gidiyordu ____  gidiyor _____ gidiyor olacak         yine;

bitirmişti _____ bitirmiş _____ bitirmiş olacak          

çalışırdı _______ çalışır ______ çalışır olacak       gibidir.

...ve aslında bu çekimlerde bir zamanda ne biçimde bulunma sorulur. Yani şöyle, ‘gitti’ çekimli fiilindeki ‘git-’ fiili bir hareket fiilidir. –di eki ise bu hareket fiiline eklidir.  

  Fiiller böyle hareket bildiren fiillerden olabileceği gibi kalma veya durum bildiren fiillerden de olabilir.

   Kalma fiillerinden biri ise ‘bulunmak’ fiilidir. İşte -i (eski biçimi 'er-' fiili ) eki de  böyle ‘bulun-’ anlamını veren yardımcı fiil görevindeki bir ektir. Ve çekimli fiilin zamanını  bu eke ekli –di eki verir.

   Bundan sonra sorular -(i)di ek birleşmesine sorulur. Yani,

‘bulundu’ , (o an ) nasıl bulundu?

çalışır bulundu.   Ya da

çalışır (halde) yer aldı.  veya

çalışır idi.  yani,

çalışırdı

çalışıyor bulundu.

çalışmış bulundu. Gibi.

   Sonuç olarak ‘çalışırdı, çalışıyordu, çalışmıştı, çalıştıydı’, çalışmaktaydı çekimlerinde yer alan –dı ekleri tek başına çekimli fiilin zamanını bildirirken, çekimlerde yer alan –r, -yor, -mış, -makta ekleri fiillerin –idi ek birleşmesiyle bildirilen zamanda ne biçinde yer aldıklarını (tarzını) bildirirler.  

Bunlardan sonra şöyle devam edilirse;

  ‘bulundu’ çekimli fiil yapısındaki ‘bulun-’ yardımcı fiil, –di eki zaman ekiydi. Peki yardımcı fiilde olsa ‘bulunmak’ fiili de bir fiildir. Öyleyse tarz ekleri (-r, -yor, -mış ekleri ) ‘bulun-’ fiiline de iliştirilebilir.

Yani  çekimler;

bulunurdu

bulunuyordu

bulunmuştu gibi de oluşturulabilir. Bu defa da sorular yine –(i)di (bulundu) yapısına sorulur. Yani,

nasıl idi? Nasıl yer aldı? Nasıl bulundu?

çalışır bulunur bulundu(idi),

çalışır bulunuyor bulundu(idi),

çalışır bulunmuş bulundu(-idi)

 yine;

çalışmış bulunur bulundu,

çalışmış bulunuyor idi,

çalışmış bulunmuştu

gibi çekimlenirler.   

     Aşağıdaki tablo Türkçenin şahıs, tarz ve zaman eklerinin bölgelere göre dağılmış şekillerini gösterir.