Etiket arşivi: fiil çekimleri

Genel tarz ( common aspect); Türkçede fiil -(e)r eki almışsa;

Türkçede bir fiil -(e)r eki almışsa;

 Bununla birlikte ifadede sıklık zarfları da yer alıyorsa,
 Hareket genel tarzda ( common aspect ) bir harekettir demektir.

 Ör:

Futbolu severim.

– I like football.

Her hafta sonu sinemaya giderim.

– I go to the cinema every weekend.

Her zaman / arada bir/ pazarları atölyemde

çalışırdım/

çalışırım/

çalışır olacağım

   Not: tabiat olayları gibi değişmez doğrularla sıklık zarfları kullanılmaz.

Su, yüz derecede kaynar.

– Güneş doğudan doğar.

    Genel tarzla verilmiş bir haberin geçmişte kaldığını belirteceksek, Türkçe için -di geçmiş zaman ekinden, İngilizce için used to kalıbından yararlanılır.

Her hafta sonu sinemaya giderdim.

–I used to go to the cinema every weekend.

    Bu arada; Türkçede –r ekli fiil ‘az sonra, birazdan’ gibi zaman sözcükleriyle birlikte kullanılırsa belirsiz gelecek zamanı da gösterebilir.

kesin gelecek; Cumartesi sinemaya gideceğim.

belirsiz gelecek; Cumartesi sinemaya giderim. ( belki sinemaya giderim.)
___________________________________________________________________________

Karşılaştırma: -(e)r eki,

Azerbaycan(-er/-ar),

Türkmenistan(-er/-ar),

Özbekistan (-er/-ar)

Türkiye (-er/-ar/-ur/ -ür/ -ır/ -ir…) bölgelerinde ( )’deki gibidir.

   

Örnekler;

İngilizcede genel tarz

şimdiki ( present ) zamanda;

I, we, you, they… + verb (simple)

he, she, it … + verb-(e)s

It often rains in Rize in autumn. 

Son baharda Rize’ye sık sık yağmur yağar.

geçmiş (past) zamanda;

I, we, you, they, he, she, it … + used + to verb

ya da; ……………………… + verb-ed + sıklık zarfları …yardımıyla yapılır.

1.  My son used to come to see us on Sundays.

_ Oğlum pazarları bizi ziyarete gelirdi.

My son came to se us every Sunday.

_Oğlum her pazar  bizi ziyarete geldi. 

2.  My father ( He) goes to the cinema every weekend.

_Menim atam her hefte sonu kinoya gedir

Not: Azerbaycan bölgesi Türkçesinde –( e ) r eki daha çok belirsiz gelecek zaman eki olarak kullanıldığından, sıklık zarfları kullanılmak koşuluyla genel tarzdaki bir hareket devam tarzı eki –(y)ir ekiyle verilir.

…her hefte sonu kinoya gedir. ( gidiyor ) . Bu yapıyla ise hareketin her hafta gerçekleşme durumu ve bu durumun devamlılığı kastedilir.

3.  I wake up at six in the morning every day. 

Men her seher sekkizde dururam.

4.  My brother prepares his lessons in the afternoon.

_Gardaşm derslerini öğleden sonra yapar (özb.)

 

Kip (mood) nedir? Kip ekleri nelerdir?

     Şu ana kadar  çekimli fiillerin bir şahıs, bir zaman ve bir de  tarza bağlı olarak bulunduklarını söyledik.  Bu durumlarda kullanılan eklerden;

-m, -sn, …, -snz v.s ekleri şahıs;

-di, …, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

-r, …, -yor, -mış, -makta ekleri tarz ekleriydi.

Örnek;  

a) Her hafta sonu çocuklarını parka götürür müsün?. 

b) Rica edersem bu hafta benim çocuklarımı da götürür müsün?

    Örneklerimiz bunlar olsun. Dikkat edersek birinci örnek (a) bir haber (haber alma) cümlesi iken, ikinci cümle (b) bir istek bildirir. Fakat kullanılan ekler, her iki cümlede de (-r) eki, aynı ektir. Demek ki bir ek farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Örneklerdeki kullanım farkı ise kip farkıdır.  

  Kipler böyle ‘Lütfen gider misin’, ‘Umarım gelir’ gibi yardımcı sözlerle bildirilebileceği gibi kip oluşturmak için oluşturulmuş (-meli/-malı, -ebilir/-abilir, -e/-a …) gibi eklerle de bildirilebilir.

  Yine kip oluşturmak için oluşmuş bu ekler aynı anda bir çekimde de yer alabilirler. Bu durumda çekim birleşik kipli bir yapıdadır.

Ör; İşçiler mesai saatlerinin bir kısmında dinlen-ebil-meli-ler.

Örnekteki ‘–ebil-’  imkan, ‘-meli’ gereklilik ifade eder.

  Ve yine kip ekleri fiil çekim ekleri olduklarından her tarz fiile iliştirilebilir. Bu durumlarda ise çekimler;

yapabilir,

yap-ıyor olabilir,

yap-mış olabilir’ gibi çekimlerdir. 

   Bunlardan başka kipler konusunda şundan da bahsedelim: (indicative mood) Haber kipi (ya da kalıbı) dışındaki diğer kiplerde, konuşan kişi haber kipinde olduğu gibi kendisine veya bir başkasına ait var olan veya meydana gelecek bir haberi aktarmaz.  Bu durumda diğer (emir, istek, dilek şart, dilek, gereklilik, olasılık, izin, rica vs) kiplerde konuşan kişinin olaya karışması, yani konuşan kişinin kendisinin bir isteği, emri, ricası vardır.

      Sonuç olarak Türkçe için genel olarak durum şudur: Türkçede çekimlenmiş bir fiildeki;

   -m, -sn, -snz… ekleri şahıs;

   -di, -ecek, -ecekti ekleri zaman;

   -r, -yor, -mış ekleri tarz;

  -e, -meli, -ebilir ekleri kip ekleri olarak görev alırlar.

 

Çekimli fiillerde kip nedir?

   Konuşan şahsın, bilip gördüğü veya öğrendiği; şahıs, zaman ve tarza bağlı herhangi bir hareketi, haber modunda verebilmesi ya da konuşan şahsın, bu kez kendisinin bir emrini, isteğini, arzusunu, tespitini vs. durumlarını ifade edebilmesi için fiillerin sokulduğu kalıplara kip denir. 

Olasılık kipi;

( fiil-tarz-ebilir/-zaman-şahıs)

yap-mış olabilir-di-n

yine; 

Her gün çantanı getirir misin?’ cümlesi, haber kipindeyken;

Çantamı bana getirir misin?’ cümlesi, istek kipindedir.

Haber kipi (The indicative mood); konuşan şahsın kendisi veya başkası hakkında bilgi sahibi olduğu bir durumu bildirmesidir.         

Ali okula gidiyor

Ali is going to school.

Emir kipi (imperative mood); konuşan şahsın, bir istek veya tavsiye olmaksızın hareketi, dikta ederek yaptırmak istemesidir.          

Otur! Sit down!,

Otursun! – Tell him to sit 

İstek kipi; konuşan şahsın, emir amacı gütmeden bir teklif, öneri, tercihe vs.ye bağlı bir istekle muhatabını harekete yönlendirmesi veya kendisinin bir harekete yönelmek istemesidir.

Gideyim (bari)_Let me go.                                                 

Gidesin_ I want you to go.                                  

Gidelim._ Let us(let’s) go.   

Şart (conditional); konuşan şahsın, söz konusu hareketin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirmesidir.

Çalışırsa kazanır/ kazanacak.

If he works, he will win.

Dilek şart kipi (desiderative); konuşan şahsın, gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş arzusunun bir şarta bağlı olmasıdır.                                                  

Yerinde olsaydım bunu yapmazdım.

If I were you, I wouldn’t do it. 

Dilek kipi (subjunctive mood); konuşan şahsın, gerçekleşmiş bir olay karşısında hayıflanmasıdır.

Ah! Şimdi burada olsaydı.

Oh, If  he were here now!

veya gerçekleşmemiş bir olayın kendi arzusuna göre sonuçlanmasını arzulamasıdır.

Bütün mutluluklar senin olsun/ ola!

All happines be with you!

Gereklilik kipi (necessity) (-meli/-malı); konuşan şahsın, bir şeyin yapılmasının gerekli olduğunu bildirmesidir.

Çalışmalı._He must work.

Zorunluluk kipi (obligation) (-meli/-malı, zorunda olmak); bir şeyin yapılmasının mecburi  olduğunun bildirilmesidir.                               

Çalışmalı/-mak zorunda_He has to work.

Yeterlilik kipi (ability) (-ebilir/-abilir); konuşan şahsın muhatabının veya kendisinin bir şeyi yapmaya  muktedir olduğunu bildirmesidir.              

He could do it. Yapabilirdi (her zaman)

He was able to do it._ Yapabildi.(bu kez)

Olasılık kipi (probability) (-ebilir/-abilir, -meli/-malı); konuşan şahsın, bir olayın gerçekleşmesinin,  İhtimal dahilinde olmasını,

Gelebilir. _He may come.

Yüksek ihtimal/ büyük olasılık dahilinde olmasını bildirmesidir.

Gelmiş olmalı_ He must have come.

Rica/izin; muhataptan bir hareketi yapması için ricada bulunulmasıdır.    

-ebilir misin?_Can You …,  

 -ebilir miydin?_Could you …,

 -ecek misin?_ Will you …, 

-ecek miydin?_Would you …? veya     izin istemesidir. 

Ör:

-abilir miyim? (-amazsın!)_Can I …,    

-mek mümkün mü?/ olur mu? _May I …,

Tarz (aspect) nedir? Tarz ekleri nelerdir?

    Varlıklar hareketlerini gerçekleştirirken hareketlerin bir de gerçekleşme şekli vardır. Hareketimiz geçmiş zamanda kalmış bir hareket olsun

 ‘Dün çok çalıştım’.

Bu, ‘çalış--m’ çekimli fiilinde bir tarz eki yoktur. –dı eki zaman eki, -m eki ise birinci tekil şahıs zamiri (ben)’in şahıs ekidir. Yani fiil tarz bakımından yalın yapılıdır. 

Çalış-ır-dım,

çalışı-yor-dum,

çalış-mış-tım,

çalış-makta-ydım’ çekimlerinde ise –r, -yor, -mış ve -makta ekleri tarz ekleridir. Ekler bir zaman bildiriminden bağımsız olarak, hareketin bu zaman içinde ne şekilde gerçekleştirildiğini bildirirler.

   Yani

r/-er eki (gid-er-di-m) hareketin genellikle gerçekleştirildiğini,

-yor eki (gid-i-yor-du-m) hareketin hazır zamanda sürdürüldüğünü,

mış eki  (git-miş-ti-m) eki ise hareketin tamam olmuş, bitmiş olduğunu bildirir.

    Kısaca, -yor ekiyle şahıs, sözü edilen zamanda hareketi yaparken, -mış ekiyle şahıs hareketi yapmış bulunandır.

     Sonuçta her iki durumda da zaman aynı zamandır.

(çalışanm,

çalışmış bulunanm).

Örnekler:

Annem bulaşıkları yıkarken ben ders çalışı-yor/ çalış-an yer alm.  (çalışıyor idim)

Babam işten döndüğünde çalışmış (bulunu-yor/ bulun-an) yer alm. (çalışmış idim)

Örnek:

Ne yap-ıyor/ ne yap-an-sın?  

Ders çalış-ıyor/ çalış-an-ım.

Dersini bitir-miş (bulun-an) mısın?

Evet, dersimi bitir-miş (bulun-an)-ım.

    İngilizcede; devam tarzı (be V-ing), bitmiş tarz (have V-ed), devam etmekte olan tarz (have been V-ing) kalıplarıyla sağlanır.

Resim3

   Fiillerde tarz anlayışı diğer kipler ve hatta fiilimsilerde de yer alır.

Çalışmış olmalı_ He must have worked  

çalışmış ol,

çalışmış olsa

çalışmış olan

çalışmış olarak,

çalışmış olmak

 

Esasen tarz olayında durum şudur;

(şu an) camı açıp bakıyoruz…

 Çocuklar top oynuyorlar. Ali’nin annesi çamaşırları asıyor.

 İşçiler işlerini bitirmişler. Yağmur dinmiş. / dindi

 Sokak lambaları hala yanıyor ( yanmakta ) ….

     Bu cümlelerin hepsi aynı zaman içerisinde yer alan cümlelerdir. Eğer örnekler –di ekiyle kullanılsaydı,

( o an ) camı açıp baktığımız o an da…

 Çocuklar top oynuyorlar. Alinin annesi çamaşırları asıyordu.

 İşçiler işlerini bitirmişlerdi. Yağmur dinmişti / dindiydi

 Sokak lambaları hala yanıyordu ( yanmaktay )

 ...cümleler yine aynı zaman içerisinde kullanılan cümleler olurdu, fakat zaman olarak geçmişte kalan bir zaman yani geçmiş zaman olurdu. Öyleyse ifadelerde yer alan –yor, -mış, -makta ekleri tarz; - eki ise zaman ekleridir.

  Bütün bunlara göre değinilmesi gerekli bir husus var.

  Türkçede ve İngilizcede zaman çizgisi;

gitti ________   gidiyor _____ gidecek   şeklinde değil,

gitti _____________________ gidecek

gidiyordu ____  gidiyor _____ gidiyor olacak         yine;

bitirmişti _____ bitirmiş _____ bitirmiş olacak          

çalışır _______ çalışır ______ çalışır olacak       gibidir.

...ve aslında bu çekimlerde bir zamanda ne biçimde bulunma sorulur. Yani şöyle, ‘gitti’ çekimli fiilindeki ‘git-’ fiili bir hareket fiilidir. –di eki ise bu hareket fiiline eklidir.  

  Fiiller böyle hareket bildiren fiillerden olabileceği gibi kalma veya durum bildiren fiillerden de olabilir.

   Kalma fiillerinden biri ise ‘bulunmak’ fiilidir. İşte -i (eski biçimi 'er-' fiili ) eki de  böyle ‘bulun-’ anlamını veren yardımcı fiil görevindeki bir ektir. Ve çekimli fiilin zamanını  bu eke ekli –di eki verir.

   Bundan sonra sorular -(i)di ek birleşmesine sorulur. Yani,

‘bulundu’ , (o an ) nasıl bulundu?

çalışır bulundu.   Ya da

çalışır (halde) yer aldı.  veya

çalışır idi.  yani,

çalışır

çalışıyor bulundu.

çalışmış bulundu. Gibi.

   Sonuç olarak ‘çalışırdı, çalışıyordu, çalışmıştı, çalıştıydı’, çalışmaktaydı çekimlerinde yer alan –dı ekleri tek başına çekimli fiilin zamanını bildirirken, çekimlerde yer alan –r, -yor, -mış, -makta ekleri fiillerin –idi ek birleşmesiyle bildirilen zamanda ne biçinde yer aldıklarını (tarzını) bildirirler.  

Bunlardan sonra şöyle devam edilirse;

  ‘bulundu’ çekimli fiil yapısındaki ‘bulun-’ yardımcı fiil, –di eki zaman ekiydi. Peki yardımcı fiilde olsa ‘bulunmak’ fiili de bir fiildir. Öyleyse tarz ekleri (-r, -yor, -mış ekleri ) ‘bulun-’ fiiline de iliştirilebilir.

Yani  çekimler;

bulunurdu

bulunuyordu

bulunmuştu gibi de oluşturulabilir. Bu defa da sorular yine –(i)di (bulundu) yapısına sorulur. Yani,

nasıl idi? Nasıl yer aldı? Nasıl bulundu?

çalışır bulunur bulundu(idi),

çalışır bulunuyor bulundu(idi),

çalışır bulunmuş bulundu(-idi)

 yine;

çalışmış bulunur bulundu,

çalışmış bulunuyor idi,

çalışmış bulunmuştu

gibi çekimlenirler.   

     Aşağıdaki tablo Türkçenin şahıs, tarz ve zaman eklerinin bölgelere göre dağılmış şekillerini gösterir.

Resim5

                                                

 

 

Şahıs ( personal ) nedir?

  Fiillerde şahıs nedir?

 Çekimli fiille bildirilen hareketin üzerine kurulduğu, cümlenin kurucu elemanı (özne) (subject)’tir.

  Fiillerin çekimi konusu işlenirken ve bu çekimler sıralanırken cümlenin kurucu elemanı olarak genellikle şahıs zamirlerinden istifade edilir. Zamirler konusundan da bilindiği üzere şahıs zamirleri (personal pronouns) Türkçe için; ‘ben , sen, o, biz, siz, onlar’ zamirleridir.      

 Türkçede şahıs zamirlerinin yanısıra şahıs ekleri de çekimli fiillerin bir unsurudur. Yani, Türkçede çekimli fiile; kip, tarz, zaman eklerinden başka çoğu şahıs zamirlerinden teşekkül etmiş şehıs ekleşmesi de eklenir. Ve bu şahıs eki ekleşmesi sıfır ekleşmeden başlar, bu ise 3. Tekil ‘o’ şahıs zamiridir. Yani, 3. Tekil şahsın şahıs eki yoktur.

  Türkçede birinci çoğul şahsın (Biz) şahıs eki –z’den önce –dı eki gelirse, -z eki –k ekiyle yer değiştirir. Yani, ‘kitapları getirdiz denmez ‘kitapları getirdik denir. Yine, ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleri  –sn ve –snz eklerinden önce –dı eki gelirse eklerdeki –s ünsüzü kaldırılır.

Resim1

   İngilizcede ise fiillere şahıs eki konmaz. Bu yüzden de şahıs zamirleri olmadan çekimli fiil verilmez. Tabi burada fiile bitişik yazılan durumdan konuşuyoruz. Yoksa çekimli fiil yapısında şahıs zamirinden başka, şahıslara göre şekillenmiş ayrık unsurlar  vardır.  Bunlar ise yardımcı fiiller ve yardımcı fiiller üzerinde meydana gelmiş değişikliklerdir.

  Örneğin, ‘be V-ing’ çekimli fiil yapısında, ‘be’ yardımcı fiili, şimdiki zamanda; şahsına göre ‘am/ is/ are’  olarak, geçmiş zamanda; yine şahsına göre ‘was/ were’ olarak değişiklik gösterir. Bu durumda ‘was/ were’ aynı anda hareketin zamanını, geçmiş zamanda kaldığını da bildirir  

  am  working

He/ she/ it    is   working

I/ He/ she/ it    was   working

We/ you/ they  are  working

We/ you/ they    were  working

   Yine ‘have V-ed’  çekimli fiil yapısında ‘have’ yardımcı fiili sadece şimdiki zamanın 3. Tekil şahsında ‘has’ olarak değişirken, gelecek zaman bildiren ‘shall/ will’ yardımcı unsurları şahıslara göre; birinci şahıslarda (I/ we) ‘shall’ olarak kullanılabilmektedir.

He/ she/ it    has    (been)  worked

I/  we/ you/ they    have  (been)  worked

   Şimdi ise bir tarzda ve zamanda meydana gelen bu hareketleri gerçekleştiren şahıs/şey/zamirleri ve talep etmiş oldukları şahıs eklerini görelim. Türkçede şahıs ekleri, şahıs zamirleri kullanılmadan da cümledeki ifadeyi tamamlayabilir. İngilizcede ise fiillere şahıs eki eklenmez. Bu yüzden fiiller mutlaka zamirleriyle birlikte kullanılır. Zamirin, şahıs veya eşyanın yerini tutabilen, onları temsil edebilen sözcük türü olduğunu biliyoruz. Bu durumda, bir tarza ve zamana göre haber verilen hareketi gerçekleştiren zamirler:

 

Tekildirler (tektirler):

(I)_  Ben … m

(?)_ Sen… (s)n (-sn’li şekil şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. Gidiyorsun, gidiyor olacaksın… gibi.)

(he/she/it)_ O

( one)_ Biri (ben, sen, o, Ali, Tekir, masa… fark etmez). Ve diğer tekil zamirler.

  Not: İngilizcede 2. tekil şahsın (sen– ...) dilbilgisi anlamında karşılığı yoktur. Bu boşluğu 2. çoğul şahıs (siz–you) doldurur. Bu yüzden de (sen) 2. tekil şahısla konuşurken ikinci çoğul şahıs (siz–you) zamirinin gramer özellikleri kullanılır. Yani yardımcı fiil çoğul olur. (You are/were…)

 Çoğuldurlar:

(we)_ Biz … z/k (k’lı şekil, geçmiş ve geçmişte kalmış gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorduk, gidecektik gibi.)

(you)_ Siz … (s)nz  (-snz’li şekil, şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorsunuz, gidiyor olacaksınız gibi.)

(they)_Onlar … lr

(ones)_ Birileri (Biz, siz veya onlar, fark etmez birileri ve diğer çoğul zamirler.

   Not: Yukarıdan da gördüğümüz gibi Türkçede birinci çoğul (biz) şahsın geçmiş zaman şahıs eki şimdiki zamanlarda olduğu gibi (getiriyoruz) –z ekiyle karşılanmaz. Yani, ‘Kitapları getirdiz (biz)’ denmez. Bunun yerine birinci çoğul şahsın bir başka şahıs eki unsuru -k eki kullanılır. Ör; ‘Kitapları getirdik(biz)’. Yine de istenirse ‘Kitapları getirdibiz’ şeklinde, şahıs zamiri şahıs ekine dönüştürülmeden söylenebilir, fakat bu tercih edilmez.     

  Bununla birlikte, -di geçmiş zaman ekiyle uyuşmayan -z birinci çoğul şahıs eki, Türkiye Türkçesinde şimdiki ve gelecek zamanlarda  (-di ekli bitmiş tarz ve –sa ekiyle çekime girmiş çekimli fiiller hariç) yerini korumuştur. 

Ör: Gideriz, gidiyoruz, gitmişiz, gitmekteyiz, gidebiliriz, gitmeliyiz… 

   Bu durum sadece Türkiye bölgesi Türkçesi için söz konusudur. Yoksa –k eki şimdiki ve gelecek zamanlarda da kullanılmaktadır.

Ör: Gider-iz/-ik, gidiyor-uz/gidir-ik, gitmiş-iz/-ik,  gitmeli-y-iz/-ikgibi.

   Şimdiye kadar fiillerin çekim tablolarını verirken hep üçüncü tekil (o) şahsı esas aldık. Şimdiyse birinci çoğul şahsı (biz) esas alarak fiillerin haber kipi tablosunu tekrar verelim.

Resim2

    Buraya kadar –k ekinin birinci çoğul (biz) şahısta, şahıs eki işleviyle, bir tarz ve  zamana göre çekimini gördük.  

     Bunlardan başka –k (-ük/ık ) eki, ‘kopuk duran (kopmuş olan), kırık duran (kırılmış olan), sönük duran (sönmüş olan), çizik duran (çiz-ilmiş/çiz-ili )…’  sıfat fiil örneklerinde olduğu gibi, öznenin hareketle yüklü olması veya hareketi üzerine götürmesi yani taşıması anlamında, fiil kökenli sıfatlar oluşturmada da karşımıza çıkar.

  Bu durumda iki ayrı işlevde tek bir –k eki vardır.

   Birincisi, şahıs eki işlevindeki –k eki,

Ör: 

Şimdiki zaman bitmiş tarz;

Bu sayede onu da tanıdım(ben)/ tanıdın(sen)/ tanıdı (o)/ tanıdık(biz)/ tanımış bulunuyoruz (artık)

Geçmiş zaman bitmiş tarz;

O sayede onu da…………  tanıdıydık(biz)/ tanımıştık

 İkincisi, sıfatlaştırma işlevinde kullanılan –dık eki

  Ör:

O benim bir tanıdık(tır)

                      _tanıdık.  Ya da;

(ben/sen/o/biz/siz…) tanıdık (tanıyan) adam.   Yine;

 (ben/sen/o/biz/siz…) yaptık  iş.  Yani, yaptı-(k)ğ-ım/-ın/-ı/ımız/… iş.

   Ya da; 

Yapmadık iş…

   (not; olumsuz biçim, olumlu biçimdeki –k ekinin şahıs ekiyle karıştırılma riski içindir. Bu yüzden bir sonraki fiil yine olumsuz halde kullanılarak olumlu anlam elde edilir.)

   yapmak iş kalmadı. (yapmadığım iş/yapmadığımız iş kalmadı)…