Etiket arşivi: tarzlar

Çekimli fiiller, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, Fiiller, fiillerde tarz, Genel

perfect tenses/ Bitmiş tarz/ Türkçede fiil -mış eki almışsa

30 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Bitmiş tarz (perfect aspect); Türkçede fiil -mış eki almışsa;

hareket hazır zamanda devam etmeyen, tamam olmuş, oluşmuş, bitmiş (perfect) bir harekettir.

Türkiye bölgesi Türkçesinde bu tarz, iki şekilde elde edilir.

Birincisi –miş sıfat fiil ekiyle elde edilen bitmişliktir. –miş eki bu tarzda -mış bulunuyor anlamındadır.

İkincisi –dı geçmiş zaman ekiyle elde edilen bitmişliktir. –dı ekiyle yapılan bitmişlikte (geçmiş zaman bildiren sözcük kullanılmaz)

İngilizcede ise ‘have V-ed3’ unsurları kullanılır. (-ed takısı fiilin düzenli bir fiil olması durumunda fiile eklenir. Düzensiz fiillerin ise 3. halleri kullanılır.)

Anlam olarak: Bu tarz, muhatabın söze konu hareketi halihazırda, şu anki veya o anki durumda yapıp yapmamışlığının, hareketin oluşmuş veya oluşmamışlığının sorulduğu tarzdır. Örneğin,

Ödevini bitirdin mi?

_ Have you finished your homework?

Evet bitirdim (Bitirmiş durumdayım/ bitirmişim).

_ Yes, I have finished it.

Hayır bitirmedim (Bitirmiş değilim/ bitirmemişim)

_ No, I have not finished it.

Not: Bitmiş tarz, tabiatta yer almış bir haberin, hazır zamanda da korunduğu(1) veya bir çıkarım yoluyla yer aldığının varsayıldığı(2), durumları ifade etmede kullanılan –dır ek birleşmesinden de istifade edilir. Örneğin,

1: Hiç İstanbul’a gitmiş mi ?

Evet gitmiş-tir . (…gitmiş bulunuyor. )

2: Şimdiye kadar İstanbul’a varmış-tır. (…varmış olur. )

Not: -dır eki aynı işlevlerde isimler/sıfatlarla da kullanılır. Örneğin,

Suçlu bulundu.

Yani şimdi suçlu mudur ?

(…suçlu mu bulundu oluyor ? )

___________________________________________________________________________

Karşılaştırma: bitmiş tarz eki,

Türkiye (-dı / -mış )

Azerbaycan (-miş/ -ip ),

Türkmenistan (-ip/-gan ),

Özbekistan (gan ) bölgelerinde ( )’deki gibidir

Ör: Men onları görmüşem. Onlar gelipti-r.

Türkçede ve ingilizcede tamam olmuş veya bitmiş tarz;

Türkiye bölgesi Türkçesinde bu tarz, iki şekilde elde edilir.
Birincisi –miş sıfat fiil ekiyle elde edilen bitmişliktir ki –miş eki bu tarzda -mış bulunuyor anlamındadır.

İkincisi –di geçmiş zaman ekiyle elde edilen bitmişliktir. Ve bu durumda cümlede geçmiş zaman bildiren bir sözcük sözcük kullanılmaz.

Öncelikle şunu belirtelim. –dı ekinin bitmişlikte kullanılması sadece haber kipindedir. Örneğin;

‘çalışmış ol,

çalışmış olsan,

çalışmış olmalı,

çalışmış olabilir,

çalışmış olmak’ denilebildiği halde,

‘Çalıştı olmak, çalıştı olabilir’ (tercihen) denmez.

Yine, –dı ekinin bitmişlikte kullanılması ( Bitirdin mi?_ Bitirdim ) bu çekimin geçmiş zamanının (… bitirdiydim) oluşmasına da neden olmuştur.
Bu kısacık hatırlatmadan sonra dilde tarz olayını hatırlayalım.

Tabiattaki hareketler cereyan ederken hareketleri gerçekleştiren bir şahıs vardı. Ve hareketler bu bir şahısla birlikte bir zamanda bulunurdu. Tarz olayında ise bir şahıs bağlı hareketlerin bulunduğu zaman içerisinde ne şekilde yer aldığı sorulur.

Şöyle, Türkçede bir fiil,

–r eki ve –di geçmiş zaman akini almışsa,

zaman geçmiş zaman,

hareket; genelllikle, aradabir, sık sık gerçekleşen harekettir.

‘Her hafta sonu sinemaya gid-er-di-m.’

–yor veya -en/-an eklerinden biri ve ayrıca –dı eki,

zaman yine geçmiş zaman,

hareket hazır zamanda devam eden harekettir.

‘Annem bulaşık yıkarken ben televizyon seyred-i-yor-dum. ’ Veya ‘

…seyred-en idim ’veya ‘

…seyreden yer aldım/

…seyreden bulundum’
Fiil -mış ekini aldığında ise hareket bulunduğu zamanda devam etmeyen, tamam olmuş veya bitmiştir.

‘Müdür geldiğinde işimi çoktan bitir-miş-ti-m.’ Yani,

Müdürün geldiği (geçmişteki) o zamanda işimi bitirmiş biri olarak bulundum. Veya yer aldım.Gibi.
Türkçede bitmiş tarz –di ekiylede elde edilebilir demiştik. Bu, –di eki almış her fiil geçmiş zaman bildirmez demek olur aynı zamanda.

‘… işimi çoktan bitirdiydim’. Örneğindeki birinci –di eki hareketin tarzını, ikincisi zamanını gösterir. Aşağıda ingilizce için verilmiş örneklere bakıp yukarıda sıraladığımız, –di geçmiş zaman ekini almış çekimli fiillerden, geçmiş zaman unsuru –di’yi kaldıralım. Yani,

gid-er-di-m,

gid-i-yor-du-m,

git-miş-ti-m’ çekimlerini,

---------------------------------------------------

gid-er-im,

gid-i-yor-um,

git-miş-im’ şeklinde ve hatta

‘git-ti-y-di-m’ çekimli fiilini de

git-ti-m’ olacak şekilde görelim.

Örneklerden –di geçmiş zaman eki kaldırıldığında, artık -dı eksiz bu örnekler geçmiş zaman bildirmezler demektir.

Yani, ‘Her hafta sonu sinemaya giderim’ Derken şu anki mevcut ‘present’ şimdiki durum kastedilir.

‘Şimdi sinemaya gidiyorum.’ Derken de şimdiki mevcut durum kastedilir. Farklı olarak bu çekimde hareket devam ediyordur. Yine,

‘İşimi bitirmişim, artık müdür gelse de fark etmez.’ Örneğinde de şimdiki, mevcut (present) durum kastedilir. Burada da hareketin ne zaman gerçekleştiği yani hareketin gerçekleştiği fiziksel zamanı aranmaz. Sorulan şey mevcut hazırdaki durumdur.

Yani, ‘yanmış ev’ veya ‘pişmiş yemek’ ya da ‘Yemek pişmiş’ örneklerinde evin ne zaman yandığı veya yemeğin ne zaman piştiği sorulmaz. –dıydı ekindeki ikinci -di geçmiş zaman eki kaldırıldığında da durum böyledir. Eğer cümlede geçmiş zamana gönderme yapan bir zaman sözcüğü, ‘dün, iki hafta önce…’ kullanılmazsa, –dı ekli fiil yine şimdiki, hazırdaki (present) durumu gösterir. Aşağıda, örnek birdeki Türkçe kısım, –dı ekli fiilin şimdiki, hazırdaki (present) durumu gösterdiği cümlelerin ingilizce tarafına bakıldığında görülür.

Örnek:

1. Have you ever seen my cat ?_ Kedimi gördünmü (hiç)/ görmüş müsün?
Yes, I have seen your cat._ Gördüm. / Görmüşüm. ( present perfect)(şimdiki bitmiş)

2. When ? _ Ne zaman ?
I saw your cat last year._ Geçen yıl gördüm. (simple past tense)(yalın geçmiş)

Örneklerdende görüldüğü üzere Türkçede here iki fiil –di ekini almışsada ingilizcede, birinci örnek ‘present-şimdiki’, ikinci örnek ‘past-geçmiş ‘ halde verilmiştir.

Bitmişlikte esasen durum şudur: Özne hareketi öncesinde geçirmiş ya da hareket öncesinde özneye işlemiş olabilir. Bu zaman hareketin fiziksel zamanı, tabiat zamanıdır. –mış-tır ekleşmesiyle kastedilen veya sorulan bu zaman, yani hareketin ne zaman gerçekleştiği değildir. Sorulan şey hareketin hali hazırda/ şu anda / şimdiki zamandaki durumudur.

‘Hiç Ankara’ya gitmiş mi?

(evet) Gitmiş/ Gitmiştir/ Gitmişliği var.

’ örneğindeki zaman, şimdiki zamandır. Bu örneğin geçmiş zamanı;

‘O sırada Ankara’ya varmıştım’ şeklindedir.

Böylece;

_ Ali’nin babası ölmüş-tür./ Adam ölmüş-tür.

_ Güneş doğmuş-tur./ Güneş doğmuş duruyor.

_ İstanbul’a gitmişim-dir/ İstanbul’da olmuşum./ İstanbul’u görmüşüm-dür. Gömüşlüğüm var.

Örneklerinin her birinde -mış ekiyle kastedilen, hareketin bitmişliği ve bu oluşmuş hareketin şimdiki (-mıştır) zamanıdır.
İş bu yönüyle ele alındığında; hareketin bitirilmiş/ işlenmiş olduğunun ifade edilmesini -mış eki, hareketin zamanını, hali hazırdaki durumunu,–dır/-tür eki karşılar.

Bu arada türkçede bitmişlik, –p ekiylede elde edilir. –p eki, (git-iptir) şeklinde fiillere iliştirilerek hareketin bitmiş olduğunu ifade eder. Yine –p ekiyle, -miş ekiyle sağlanabilen –miş olacak gibi geleceklik bildirebilen bir yapı oluşturulmaz. Yani –p eki salt bitmişlik eki olarak kullanılır.

Men onları görmüşem. Onlar işlerini bitiribler.

Örnekler:

I haven’t seen my father

_ Babamı görmedim. …görmüş değilim.

We already have sended a mail to them.

_ Onlara henüz/daha şimdi bir meil gönder-dik/-mişiz.

I suppose your father hasn’t returned from Ankara yet.

Have you already seen this new film?

_ Halı hazırda bu filmi seyretmiş misin?

I have known him since my childhood.

_ Onu çocukluğumdan beri tanımış bulunuyorum.

I havn’t breakfast yet.

_ Henüz kahvaltı yapmadım/ yapmış değilim.

The child has losen his money.

_ Çocuk parasını çaldırmış/ parasını çaldırdı.

birleşik tarzlı çekimli fiil, çekimli fiil, Çekimli fiiller, Çürkçe dil bilgisi konu anlatımları, Dil bilgisi, Dil ve anlatım, fiil, fiillerde tarz, Genel

Birleşik tarzlı çekimli fiil nedir?

19 Mayıs 2016 Dilbilimleri Yorum yapın

Not: Gelecek zamanlarla ilgili şöyle bir durum da vardır: Fark ettiysek, dakik tarz dışında diğer tarzların gelecek zamanları ‘ol’ fiiliyle oluşturulmaktadır. ‘olmak’ fiilinin yardımcı bir fiil olarak kullanıldığı bu tip yapılarda, dakik tarzlı yapılarda olduğu ( çalışacağım ) gibi bir niyet veya planlamadan değil, söz konusu hareketle kastedilen hal üzerinde bulunmaktan bahsedilir.

O saatlerde ders çalışıyor ( çalışır bir vaziyette ) olacağım/ olurum.

O anda dinlenmiş ( halde ) olacağım.

Bundan sonra hep bu adla anılır olacaksın.

‘ol’ fiilinden bahsetmişken; dakik (yalın) tarz ( çalış-acak ) dışındaki diğer tarzların gelecek zamanlarının oluşturulmasında kullanılan ‘ol’ fiili ( çalışır olacak, çalışıyor olacak, çalışmış olacak gibi ) birleşik tarzlı çekim şekillerini oluşturmada da kullanılır.

Peki, birleşik tarzlı çekimli fiil nedir? Birleşik tarzlı çekimli fiil iki tarz unsurunun ‘ol’ yardımcı fiiliyle birlikte oluşturmuş olduğu çekimli fiil yapısıdır.

Şöyle açalım: Şu ana kadar hep basit tarzlı yani sadece bir tarz ekli ya da hiç tarz eki almamış çekimli fiillerden bahsettik. Bu ifade şekillerinde şahıs bir tek hareketi, bir tek biçimde gerçekleştirir.

Örneğin:

… anılırdı ( Geçmiş zamandaki genel hareket.) Yani, geçmişte kalmış sürekli hareket.

… anılır olmuştu. ( O günden sonra hep bu olayla anılır olmuştu.)

Gördüğümüz gibi, bu çekim şeklinde iki tane tarz unsuru bulunur ve burada, geçmişte bir saatten sonra süreklilik/ genellik kazanmış bir hareketin yine geçmişte bitmiş olduğu vurgulanmaktadır.

yapıdaki;

-ır eki hareketin genel tarzda olduğunu ( anılır ) (sürekli anılır olmak),

ol yardımcı fiili hareketle kazanılan durumun sonradan ortaya çıktığını,

-miş eki ortaya çıkan durumun tamam olmuş/ bitmiş olduğunu,

-tu eki ise bütün bu çekimlerde bahsedilen hareket ve durumun zamanını yani geçmişte kaldığını bildirir.

Birleşik tarzlı çekimli fiillerin bir çok şeklini yapmak mümkündür. Bu şekiller tarz eklerinin karşılıklı birleştirilmeleri sonucu elde edilir. Birkaç örnek daha verelim:

Bazen aynı doğrular üzerinde bile anlaşamaz olurduk.

Öyle ki, hep bu olayla anılır olmuştuk.

Gün geçtikçe yüzü tanınmaz oluyordu.

Babam işten döndüğünde genellikle yatmış olurduk.

Bunu yapmakla onu incitmiş oluyorduk ama…

Bir kere tartışmayı başlatmış olmuştuk. (bulunmuştuk)

Bazen uzun bir süre buradan geçmez olurlar.

Artık alışverişlerimizi kredi kartıyla yapar olduk/olmuşuz.

Yalnızlık bir yaştan sonra çekilmez oluyor.

O saatlerde genellikle yatmış oluruz.

Bir şans daha vermemekle ona haksızlık etmiş olmuyor muyuz?

Ne yapayım, sormuş bulundum.

Bu arada dikkat çekmek istediğimiz ayrıca bir husus var: Yukarıda ‘ol’ fiiliyle oluşturulmuş birleşik tarzlı çekimli fiillerin, özellikle geçmiş zamanlı örneklerinde, ‘ol’ fiiliyle, öncesinde var olan, mevcut bulunan bir hareket veya durum A: değil, bir sonradan olma B: bir sonralık ifade edildiği görülmektedir.

A) O zamanlar hep bu olayla anılırdık. (anılır i-dik)

B) O günden sonra hep bu olayla anılır olmuş (anılır olmuş i-dik)

Örneklerimizi çoğaltmadan önce bu iki örnek üzerinde konuşalım.

Birinci örnekte A: hareket, söze konu zaman diliminde (geçmiş zamanda), tabiatta zaten mevcut olan, var bulunan bir hareket veya durumdur.

Bir isim cümlesi;

O yaşlarda polistim. (polis i-dim),

O gün hastaydım. (hasta i-dim)

İkinci örnekte B: ise hareket öncesinde var bulunmayan, sözü edilen andan sonra ortaya çıkmış bir hareket veya durumdur.

Bir isim cümlesi;

O yaşlarda polis oldum.

O gün hasta oldum.

Tablodan da gördüğümüz gibi bu günkü bulun-uyor çekimli fiiline denk fiil, ilkin er-ür’dür. Bu seyir geçmiş zaman için ilkin

er-ür er-ti yani

bulunuyor idi ya da

bulunuyor yer aldı şeklindedir.

Yine, bu yapıların er(i-)’li kısmı hareketin veya haberin var bulunmasını, -ür’lü kısmı bu mevcut hareket veya haberin mevcudiyetinin hazır zamanda devam ettiğini bildirir.

Ve aslında bu birleşik yapılarla, öznenin tabiatta (veya zamanda) bir halde yer alıyor olmasından bahsedilir. Bununla, bahsedilenin (öznenin), (tabiatta veya hal zamanda)

Ne yer ediyor? olduğu, veya

Ne yer üretiyor? olduğu sorulur ve böylelikle özne tabiatta veya zamanda kendine bir şey için yer yapmış-/ bir bakıma yer üretmiş olur.

Yani birleşimler yerleşik hareket veya durumlar için kullanılır. Bu yüzden de var bulunuyor olan durumları bildiren i-miş (söylenti), i-se (şart) kipleri ve i-ken eş zaman/ mekan bağlacıyla kullanılır.

Buradaki ‘erür/ erür erti’ örnekleri bu günkü bulunuyor anlamına denk bir kullanımda ise, bu bulun fiili yerine kalma bildiren bir başka fiilde (oluyor, duruyor, görünüyor…/ eski şekliyle; erür) kullanılabilir.

Bu durumda bir mevcudiyet ve bu mevcudiyetin, bulunuyor anlamında, hal zamanda devam ettiği vurgulanır.

erksiz erür erti

(halde) ( var) bulunuyor idi

.................... görünüyor idi

erksiz ermiş erti /imiş idi

(halde) ( var) bulunmuş idi

..................... görünmüş idi

Şu ana kadarki örnekler birer isim cümlesi örnekleriydi. Peki, fiiller bir tarza bağlı çekimli fiil olsalardı bunlar;

Örneğin;

‘çalış-ır (bir halde) bulunuyor idi’

‘çalış-mış (bir halde) bulunuyor idi’

‘çalış-ır (bir halde) bulunmuş idi’

'çalış-mış (bir halde) bulunmuş idi’

...diye oluşturulurdu ve er(i-) fiiliyle ‘ol’ fiilinde olduğu gibi, birleşik tarza çekimlenmiş bir fiil oluşturulmuş olurdu. Fakat bu birleşik tarzlı çekimli fiil yapısı, ‘ol’ fiilinde olduğu gibi bir sonradan olma değil, öncesinden var bulunan, mevcut durumları ifade ederdi.

Yapısal oluşumunu gördüğümüz bu birleşik yapıların anlamsal veya işlevsel yanlarını da belirtelim. Yani bütün bu birleşik yapılar ne işe yarar? Özetle durum, ‘hareket’ ve ‘hal’ üzerine kurguludur.

Örneğin;

‘çalış-ır (halde) bulunuyor idi’ (çalışır erür erti)

'güçsüz (halde) bulunuyor idi’ (erksiz erür erti)

...ifadesinde, ‘çalışır’ kısmı, hareketin genel bir hareket olduğunu; ‘bulunuyor’ kısmı, bu genel hareketin genellik halinin/ durumunun hazır zamanda devam ettiğini; ‘i-di’ kısmı ise, bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.

‘çalış-ır ( halde) bulunmuş idi’ (çalışır ermiş erti)

‘güçsüz ( halde) bulunmuş idi’ (erksiz ermiş erti)

...ifadesinde ise, ‘çalışır’ kısmı, hareketin genel bir hareket olduğunu; ‘bulunmuş’ kısmı, bu genellik halinin/ durumunun hazır zamanda oluşmuş/ olmuş bitmiş olarak bulunduğunu; ‘i-di ’ kısmı ise, bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.

Yine, ‘çalış-mış (halde) bulunuyor idi’ (çalışmış erür erti)

...ifadesinde, ‘çalışmış’ kısmı hareketin bitmiş bir hareket olduğunu; ‘bulunuyor’ kısmı, bu bitmişlik halinin hazır zamanda devam ettiğini; ‘i-di’ kısmı ise bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.

‘çalış-mış (halde) bulunmuş idi’ (çalışmış ermiş erti)

...ifadesinde ise, ‘çalışmış’ kısmı hareketin bitmiş bir hareket olduğunu; ‘bulunmuş’ kısmı, bu bitmişlik durumunun sözü edilen anda bitmiş olarak bulunuyor olduğunu; ‘i-di’ kısmı ise bütün bu birleşik yapının geçmişte kaldığını bildirir.

Bir örnek:

Katili, adamı öldürürken görmüş idim (görmüştüm). Ben artık olaya tanık olmuş bulunuyor idim (tanık olmuştum). Ne yapabilirdim, olayı bir kere görmüş bulunmuştum ( ~~Bir kere görmüştüm~~ ). Yalan mı söyleseydim?

Yalın tarzlı çekim Birleşik tarzlı çekim