Etiket arşivi: etken fiil

Fiillerde hareket taşınmaları

Türkçe için şöyle başlayalım. Tabiatta madde olarak var olan ya da var olduğu düşünülen varlıklar olduğu gibi, varlıklara bağlı hareketlerde vardır. Bu hareketlerin ise bir kısmı varlığın üzerinde kendiliğinden meydana gelirken ‘yağmur yağdı, rüzgar esti’ gibi, bir kısmını da bir yapıcı meydana getirir. ‘Ali mektubu yazdı’ Bu örnekte yapıcı (Ali) hareketi bir nesne üzerinde meydana getirmiştir. Bazı fiillerde ise yapıcı, bir nesne olmaksızın hareketi gerçekleştirebilir. ‘Ali oturdu’ Yine bazı durumlarda nesne vardır fakat yapıcı bu nesne üzerinde bir etkiye sahip değildir. ‘Ali köpekten korktu’ Aksine nesneden gelen bir etki veya nesneye karşı bir etkilenme vardır.

Şimdiye kadar gösterilen fiiller ( yağdı, oturdu, yazdı, dokundu, korktu ) fiilleri yalın halleriyle bir harekete ad fiillerdir. Ve fiillerin yer aldığı cümlede bir özne vardır. Yani hareket ister fiziksel olarak yapıcısı olan bir hareket olsun, isterse hareket kendiliğinden varlıkta ortaya çıkmış olsun cümlenin kurucu unsuru, harekete konu unsur olduğu için söz edilen varlık cümlelerin öznesidir.

Şöyle; ‘Ali mektubu yazdı’ örneğinde ‘Ali’, ‘yazmak’ fiiliyle kastedilen hareketi fiziksel olarak gerçekleştirmiştir elbette, fakat Türkçe dili açısından bu önemli değildir. Diğer bir örnek:

Ali mektubu yazdırdı '  Bu cümlede Ali yazmayı -dır veya –tür yapar. Yazmak fiiliyle kastedilen hareketi ise fiziksel olarak belirtilmeyen bir başkası yapar. Bu bir başkası belirtiliyorsa ifadeye ayrıca bir –t ilave edilir. ( Ali mektubu Veli’ye yazdırttı) Gibi. Bu iki, -dır’lı ve –dirt’li örneklerde özne olan Ali olaya birinci dereceden sebep olur. ‘Ali mektubu yazdır(e)ttirdi’ (yazdırttırdı)’da ise hareketin dilsel yapıcısı ( -dır’mayı yapan) dahi belirtilmemiştir. Bu biri verilecekse ‘yazdır(e)ttirtti’ (yazdırttıttı) denmelidir. Bütün bu durumlarda cümlenin üzerine kurulduğu öğe (özne) ‘Ali’, fiille kastedilen hareketin fiziksel yapıcısı bir başkasıdır. Buraya kadar durum böyleyken işin birde diğer tarafı, nesne tarafı vardır. Yani işin bu tarafında böyle şeyler olurken diğer tarafta nesnede kendi tarafında dil bakımından aktif olarak hareket halinde bir cümle oluşturmaktadır.

Şöyle, ‘Ali’ karşı taraftan bir hareket (yazdı hareketini) yaparken bu tarafta ise nesne aynı harekete başka bir hareketi (il’meyi ) katarak (mektub yaz-ildi) karşılık verir görünür. Görünür derken aslında böyle bir karşılık verme durumu yoktur. Yani iş, ‘Ali mektubu yazdı’ da ‘mektup yaz-ildi’ sonuç mantığı üzerinden yürümez.

Ali camı kırdı.’ Cümlesi başka

Cam kırıldı’ Cümlesi başka bir cümledir. Fakat şöyle olabilir. ‘Ali cama vurunca cam kırıldı

Böyle değil. ‘ Ali camı kırdı.’ ‘Cam kırıldı

Çünkü bu cümleler bir birinden bağımsız birer özneye sahip cümlelerdir. Fakat biz gene de karşılaştırma yaparak devam edelim tabii bu karşılaştırma dil bilgisel karşılaştırmadır unutmayalım. Çünkü şu anda etken, ettirgen… ve edilgen yapılı fiilleri işliyoruz.

Devam edelim, ‘Ali mektubu yazdı’ cümlesinde ‘Ali’ mektubu yazarken. Bu tarafta nesne (mektup) –il ekiyle (Ali’den bağımsız olarak ) hareketi kendine iliştirir. Yani, ‘mektup yaz-iler

Yine, ‘Ali’ yaz’ı tür’üp bırakırken, nesne (mektup) yaztür’ü kendine -il’er (mektıp yazdır-ildi) gibi..

Ve yine, ‘Ali’ yaz-tür’ü -(i)t’ip bırakırken, nesne yaztürt’ü kendine –il’er (mektup yazdırt-ildi) gibi.

yine, ‘Ali’ yaz-tür’ü (e)ttir’ip bırakırken, nesne yaztür(e)ttüril’er ( mektup yadırttır-ıldı) gibi.

Kısaca, dil açısından bakıldığında bütün bu durumlarda nesne ( yani mektup) canlıymış gibi düşünülür ve –il ile kastedilen hareketin yapıcısı olur. Harekete konu unsur olduğundan da kendi cümlesinin kurucu elemanı öznesi olur.

Bütün bunlara göre ifadelerdeki fiiller üzerindeki hareket oynamalarında, fiillerle kastedilen hareketlerin anlamlarında herhangi bir değişme olmamıştır. Böylece,

Fiillerde hareket taşınmaları nedir?

Fiiller yalın halleriyle bulunduklarında, karşılamış oldukları hareketlerin ya öznede kaldığını (geçişsiz fiil)( öldü ) ya da özneden nesneye geçmiş halde olduğunu (geçişli fiil) (yazdı) bildirirler.

Özne, kendinde kalmış bir hareketi kendinden çıkarıp karşısındaki nesneye taşıdığında (oldurganlık)(öldürdü) veya yalın haliyle zaten nesneye taşımış olduğu bir hareketi bu kez bir başkasına taşıtmak istediğinde (ettirgenlik)(yazdırdı); yalın haliyle hep nesneye taşıdığı hareketi taşımak (dönüşlülük)(yıkadı-yıkandı) istediğinde, yine, gelen etkiler karşısında kendisinde bir tepkinin olduğunu ve hareketi artık taşımış olduğunu (edilgenlik)(yazıldı/ öldürüldü) bildirmek istediğinde…

…kısaca öznenin, fiillerin anlamına dokunmadan fiillerdeki hareket taşınmasını bildirirken yapmış olduğu dilbilgisel, gramatik işlemlere fiillerde hareket taşınmaları denir.

Not: Hareket taşınmasının henüz gerçekleşmediği yalın haldeki geçişli ve geçişsiz fiiller çatılı fiil değildirler.

   Etken (active) fiil: Yüklemdeki hareketin cümlenin öznesi tarafından yapıldığını, öznenin aktif/yapıcı olduğunu:

Ali, Veli’yi dövdü.

   Edilgen (passive) fiil: Öznenin başkasınca yapılmış müdahaleler karşında tepkisini veya geçirdiği dönüşümü:

Ali dövüldü.

   Olgan (inchoative) fiil: Öznenin doğal vs. etkiler karşısındaki tepkisini veya geçirdiği dönüşümü:

(Kapı) açıldı.

   Dönüşlü (reflective) fiil: Öznenin etkin olarak yapmış olduğu bir hareketi bu kez kendine döndürdüğünü:

Ali kedisini kuruladı-

                                 Ali kurulan

   İşteş (reciprocal) fiil: Hareketin özneler tarafından paylaşıldığı durumu:

Ali’yle Veli dövüştü. Bildiren fiillerdir.

 

           Hareketlerine göre;

   -t/-r/-türilmiş fiil: Öznenin kendisinde ortaya çıkmış/ üremiş geçişsiz bir hareketi bu kez kendisinin (bir nesneyle) ortaya çıkarması, ortaya koyması, et-mesi (oldurganlık)’tır:

Kedi doğdu. Kedi doğ-urdu.(yavrusunu)

                 Kedi öldü. Kedi öldürdü. (fareyi)

Yine, öznenin geçişli fiillerle aynı ekleşmeleri kullanarak hareketi yaptırmasıdır. (ettirgen):

                 Ali yazdı. Ayşe yazdırdı. (mektubu)

-ürt/ -türtilmiş fiil: Öznenin bir hareketi oldurgan veya ettirgen yapma işini bir başkasına itmesidir.

Ali ….. kedisine öldür-ttü.

               Ayşe … oğluna yazdır-ttı.

   Ettir'ilmiş fiil: Öznenin bir hareketi ür-ettirmesini/tür-ettirmesini/ettirmesi ( dolaylı ettirgen):

Ali öldür(e)ttürdü. (fareyi)

   Ettirt-ilmiş derken: Öznenin bir hareketi ürettirmeyi/türettirmeyi/ettirmeyi et-ip/itip bırakması( dolaylı ettirgen):

Ali kedisine öldür(e)ttürttü. (fareyi)

   Geçişli (transitive) derken: Öznenin müdahalesiyle nesnesinde oluşan reaksiyonu/tepkiyi belirten filleri:

Ali camı kırdı.

   Geçişsiz (intransitive) derken: Bir hareketin nesneye taşınamadığını, öznede kaldığı:

kim? öldü, yattı, durdu,

                 neyi? Giydi/ giyindi, öğrendi, bildi, anladı,

                 neye? kandı, güvendi,

               neyden? utandı, korktu, nereye? gitti, geldi

Yine, yıkıldı, dövüldü, yıkan gibi