Ettirgen fiil ( causative verb ) nedir?

Tanım;

      ...'yazdı, kesti, yaptı/ öldürdü, doyurdu, uyuttu' gibi öznenin bizzat kendisinin yapıcısı olduğu bir fiili/hareketi, bu kez yine öznenin; ya -t, -r, -t-ür (yazdırdı) veya -t, -r, -tür (e)ttir ( öldür(e)ttürdü) eklerini kullanarak  başkasına yaptırdığını bildirmek istemesidir.

  Not;  Ettirgen fiil konusu, oldurgan fiil konusuyla doğrudan bağlantılı olduğu için,  oldurgan fiil başlıklı konudan başlamak daha açıklayıcı olacaktır. 

 

 Aynı şey yalın haliyle zaten nesnenize döndürmüş veya geçirmiş olduğunuz geçişli fiillerin kullanıldığı ifadelerdeki nesneniz ile de yapılabilir.

    Mektubu yaz-dırdım. ( yaz-(ı)t-ür-tüm) gibi. Gördüğünüz gibi, işlem aynı işlem. -dır’mayı yapan yine sizsiniz.
     Yani, ben yazmıyorum da ‘yaz-dır-ıyorsam’ demek ki ben sadece hareketi -dir’mişimdir o kadar. Fakat hareketin fiziksel yapıcısından yani mektubu kimin yazdığından henüz söz etmemişimdir demektir.
     Eğer hareketi fiziksel olarak gerçekleştiren yapıcıyı ifadeye katacaksam, bunun için ayrıca bir –t eki ilave etmem gerekecektir.
      Mektubu Veli’ye yaz-d-ır-t-tım Ya da,

      Fareyi Veli’ye öl-d-ür-t-tüm. Gibi.

     Bundan sonra ; diyelimki (yaz’ı ) -tırmayı veya (öl’ü ) -türmeyi (ölmeyi, yazmayı değil kendim yapmak istemiyorum. Bu durumda;
      Mektubu yazdır(e)ttırdım Ya da,

      Fareyi öldür(e)ttürrdüm. Derim. Burada da öldür ettirmeyi kime yaptırdığımdan söz etmemişimdir.
     Mektubu Veli’ye yazdır(e)ttırttım Ya da,

     Fareyi Veli’ye öldür(e)ttürttüm. Dersem , yine bir –t eki katarak bu bir başkasını belirtirim.

     Özetle; Türkçede bir ibare –t –r –tür eklerinden birini almışsa …ve bu ibare;
    Bir tabiat sesi (veya benzeri bir şey) ise özne sadece bu sesteki hareketi yapmıştır. Ör: süp-ürdü, ba-ırdı
    İbare bir fiilse ve bu fiil hareketi karşıya (bir nesneye) taşımayan yani özneye bırakan (geçişsiz-öznede kalan) bir fiilse, özne hareketi bir nesne üzerine (karşıya) taşımış, fiili oldurgan fiil yapmıştır.
        Ör: Kedi öldü — Kedi fareyi öldürdü, (öl(i)t-ür-tü)(oldurgan fiil )
     İngilizcede nesne talep etmeyen fiillerin bir kısmının ( Ergative Verb’lerin) kullanıldığı cümlelerde nesne olmadığından, nesneli hale getirirken, yani oldurganlaştırılması yapılırken cümleye sadece nesne konulur.
       Ör: The kettle boiled._ Su(ısıtıcı) kaynadı.

              I boiled the kettle._Suyu(ısıtıcıyı) kaynattım
Diğer nesnesiz fiillerin nesneli hale getirilmesinde fiil tamamen değişir.
       Ör: The cat died–Kedi öldü.

             The cat killed the mouse–Kedi fareyi öldürdü.
  Eğer fiil yalın haliyle hareketi bir nesneye taşıyan (etkin/ etken/ öznenin yaptığı) fiil (yazdı, taşıdı ) ise, özne bu kez hareketi bir başkasına yaptırmış (yaz-dır-dı, taşı-t-tı), fiil ettirgen bir fiil olmuştur. Bu durumda cümlenin kurucusu (yüklemdeki kişi) özne, hareketin (fiziksel) yapıcısı ise bir başkasıdır.
     İngilizcede ettirgenliğe ‘causative’ denir. Ettirgenliğin sağlanması ise,
         Have
         Make + sth + Verb-ed3 kalıplarıyla elde edilir.
         Get 
    Not; İngilizce için verilmiş bu örneklerde özne hareketi yaptırırken kime yaptırttığını bildirmez. Bu yüzden de fiillerin ‘perfect participle_ bitmiş tarz sıfat fiil’ halini ( kırık/ kırılmış/ kırılı) kullanır. Causative verb’lerde hareketin kime yaptırıldığı bildirilirse fiiller yalın halleriyledir.
    Bu durumda Türkçede, eğer hareketin kime yaptırıldığı belirtiliyorsa –dır ekinden sonra fiile bir –t eki ilave edilir.
     Yani, ‘Adını listeye yazdırdı.’ Denir.
               ‘Adını Veliye yazdırdı.’ Denmez.

               ‘Adını Veli’ye yazdırttı.’ Denilmesi gerekir.
    Örnekler:

     I had my hair cut .(3) _ Saçımı kestirdim.

     I had my son cut (1) his hair._ Oğluma saçını kestirttim. 

     I got my house painted(3)_ Evim boyattırdım

     I got my son to paint(1) his house_ Oğluma evini boyattırtdım 

     İngilizcede ‘have’ ‘make’ ve ‘get ‘ fiilleriylede ettirgenlik sağlanabilir farklı olarak ‘make’ile yapılan ettirgenlikte bir zorlama, ‘get’ ile yapılan ettirgenlikte ikna yoluyla bir   hareketi yaptırma anlamı vardır.

Ali öldü 

Ali öldürdü.                       ... Ali neyi öldürdü?       

Ali fareyi öldürdü.             ... Fareyi kime öldürttü?        

Ali fareyi Veli’ye öldür-t-tü.

-- Ali öldür’ttürdü               … neyi öldür’ttürdü?

-- Ali  fareyi öldür’ttürdü.   … kime öldür’ttürttü?         

-- Ali fareyi Veli’ye öldür’ttür-t-tü.

----------------------------------------------------------------------------------

Ali aldı  

Ali aldırdı.                        ... Ali neyi aldırdı?    

Ali mektubu aldırdı.         ... Mektubu kime aldırttı?  

Ali mektubu Veli’ye aldır-t-tı.   

-- Ali aldır'ttırdı.                   … neyi altırttırdı? 

-- Ali mektubu aldır'ttırdı.    … kime aldırttırttı          

-- Ali mektubu  Veli’ye aldır'ttır-t-tı.