Etiket arşivi: cümlede öge nasıl bulunur?

Konu Özeti

Cümle ve ögelerine genel bir bakış,

   Önümüzde  ‘Ali’, bir ‘kitap’ ve bir de ‘Veli’ olsun. Yani tabiat görüntüsü olarak karşımızda ‘Ali’, kitap ve ‘Veli’  özel veya cins adlarını karşılık  alan varlıklar  vardır. Durum bu şekliyle durağan bir durumdur. Yani henüz bir hareketlenme olmamıştır.

   Olaya konu varlıklar böyle bir arada bulunurken bir yer ve zaman içerisinde de olurlar. Öyleyse yerimizde ‘okul’  olsun.  Şu ana kadar tabiat görüntüsü,

         Ali + kitap + Veli 

                 masa   

                  okul               

 ...şeklinde görüntülenir. Bu şekliyle görüntü durağandır. Yani varlıkların aralarında herhangi bir hareket  başlamamıştır.   Konuşan kişi karşısındaki durumu tarif edebilir. Veya durumdan konuşabilir.

Örn:  Masanın üstünde bir kitap vardır. Veya, 

          Kitap masanın üstündedir.

         Ali ve Veli okuldalar.

         Onlar öğrencidirler.

         Orada bir masa  yer alıyor

                                                                                                               ...der  ve böylelikle durum cümleleri oluşturur. Oluşturulan cümlelerde  varlıklar  ve varlıkların adları konu edildiği için isim cümleleri olurlar.

Örn; ‘Onun adı Ali’dir.’  Derken, Onun adı tabiatta ‘Ali’ olmuş bir şekilde yer alıyor, adı ‘Ali’ bulunuyor,  denmek istenir. Bütün bu durumlarda  konuşan kişi durumun karşısında durumu betimliyor haldedir.  Bundan sonra varlıkların  kendilerinde veya  aralarına  bir hareket  meydana gelirse konuşan kişi için  görüntü;

  Özne + hareket ;               

Ali   kalktı/ yürüdü/ koştu/ yoruldu/ oturdu

   Özne + hareket + nesne;   

Ali + gördü kitab-ı

         dokundu kitab-a

         hoşlandı  kitap-tan

   Özne + hareket + -i’li nesne -e’li nesne;       

Ali verdi kitab-ı Veli-y-e

                              +  -den’li nesne;    

Veli aldı  kitab-ı Ali-den

                                +  -den’li  yer;       

Ali aldı kitab-ı  masa-dan (masanın üst yerinden)

                                  +  -e’li yer;           

Veli koydu kitab masa-y- a (masanın üst yerine)

 

    Özne + hareket + -e’li yer;          

Ali gitti okul-a  yine,  Ali geldi okul-a

                                +-den’li yer;          

Ali gitti okul-dan  yine,  Ali geldi okul-dan

  … şekillerinde oluşur. Ve bu oluşturulan cümleler  birer haber cümlesi, konuşan kişinin kendisi veya başkası hakkında gördüğü, bildiği  olayları haber verdiği ifadeler olurlar.

   Bunlardan başka diğer  kipler ile ‘emir, istek, dilek, gereklilik v.b’ vereceği  ifadeler,  bu kez konuşan kişinin kendisine göre veya kendi düşüncelerini belirttiği cümleler olurdu..

   Buraya kadar gelinen noktada ve verilen örneklerde yer alan unsurların, cümle unsurlarının bazıları, öznenin hareketini meydana getirebilmesi için zorunlu unsurlar veya gereken unsurlar olarak ifadelerde yer alırlar.  Şöyle,

    ‘Ali  gördü…’   Demekle bir cümle  kurulmuş  olunmaz.  Bu ifadenin bir nesnesi de olmalı çünkü ‘gördü’ fiili zorunlu olarak böyle bir nesne talep eden  fiillerdendir. Öyleyse cümle, ‘Ali kitabı gördü’  denilerek tamamlanmalıdır.

     ‘Ali  çantasını götürdü’ Cümlesi ise  olayın durumuna  göre  nereye götürdü? Gibi bir soruyu gerektirebilir.  Ve ‘Ali çantasını okula götürdü.’ denilerek cümle tamamlanır.

   İşte özne ve yüklem dışında bu şekilde bir nesne veya bir yer talep eden fiillerle oluşturulan cümlelerde yer alan cümle  unsurlarına  veya ögelerine asıl ögeler,  diğer  özne, nesne, yüklem dışında  göreceğimiz ögelere de açıklayıcı veya yardımcı ögeler diyelim. 

   Bu arada  kısaltılan  söyleyişler ,  ‘Adın neydi? __ Ali’ ,   ‘ Cam kırık mıydı?__ Kırıktı.’ gibi cümlelerde  asli unsurlar söylenmese de söylenmiş gibi kabul edilir.  Ve cümle tam bir cümle olarak kabul edilir. 

   Cümlelerin yardımcı  ögeleri ; 

yer tümleci, (hareketin gerçekleştirdiği yeri bildirir)    

zaman tümleci, ( hareketin gerçekleştiği zamanı bildirir )

sebep tümleci, ( hareketin gerçekleşme sebebini bildirir)   

zarf tümleci   (hareketin gerçekleşme şeklini bildirir)

 … gibi ögelerdir.

 Örn;

Ali  gave the book to Veli  in the school  yesterday.

Ali  verdi  kitabı      Veli’ye       okulda            dün .  

Yani,  Ali  kitabı Veli’ye  okulda  dün verdi. 

Kompleks cümle ögeleri

Kompleks/ Girişik cümle (clauses) ögeleri nedir?

    Birinci bölümde basit cümle ögelerini gördük Ve bu cümleler tek bir yargı altında Özne, yüklem, nesne… gibi cümle ögelerinden oluştu. Örneğimiz ise şuydu,

 Ali   parayı   Veli’ye   saat  yedide otoparkta vermişti. 

Özne Nesne  Dolaylı      Zaman        Yer            Yüklem

                        Nesne     Tümleci     Tümleci

                        Tümleci

     

    Bu şekilde kurulmuş olan bir cümle, ögelerin çoğunu  barındırsa da yalın bir cümledir. Bundan başka diyelim ki ögelerden biri başka sözcük türleriyle desteklenmiş olsun. Yani cümle,

  ‘Ali parayı   Veli’ye    saat  yedide şehrin dışındaki otoparkta vermişti.’  Şeklinde kurulmuş olsun. Bu cümle de yine, bir ögesi, sıfat gibi görev almış bir yer tamlamasıyla desteklenmiş olmasına rağmen sade bir cümle olarak karşımızdadır. 

 

   Komleks/ girişik cümle ögelerinde ise durum şöyleydi?

Sinemaya gittiğim zaman   film   başlamıştı.  

_ When           I went to the cinema, the film had begun.

ne zaman(ki)   Ben sinemaya gittim    film    başlamıştı.                                                                         

   Evet cümle bu şekilde. Demek ki girişik bir cümlede bir yargıya sahip ayrı bir cümlenin esas cümleye çeşitli dil unsurlarıyla iliştirilmesi vardır. Ve bu iliştirilen cümle esas cümlenin bir elamanı bir ögesi olur. Örnekte yer alan cümle ise bir zaman bağıyla bağlandığı için yani, ne zaman? Sorusuna cevap verdiği için zaman tümleci olur.

 

Basit cümlede ögeler;

Ne yapmıştı?

...Vermiş idi_ He had given.  ( 3.tekil/geçmiş zaman/bitmiş tarz )

Neyi?

...parayı_ the money  ( -i halinde doğrudan nesne  )

Kime?

...bana _ to me     ( -e halinde dolaylı nesne tümleci )

Nerede?

...parkta_ in the park ( -de -bulunma-  halinde yer tümleci )

Ne zaman?

...beşte_ at seven( -de  halinde zaman tümleci)

Ne için?

....satın almak için _ to buy  (sebep tümleci)

 

Kompleks cümlede ögeler;

Kim?

Ali …

--- Arabayı internetten gören  Ali …

( O ki  arabayı internetten gördü )

 

Ne yapmıştı?

… vermişti …

 

Neyi vermişti?      … parayı …

--- biriktirdi(k)ğ-i  parayı ---

( O ki  para-sını biriktirmişti )

 

Kime vermişti?

… Veli’ye  …

--- güvendi(k)ğ-i arkadaşı Veli’ye ---

( O ki Veli’ye güvenir )

 

Nerede vermişti?

… otoparkta …

--- arabanın bulundu(k)ğ-u otoparkta ---

( O ki otoparkta bulunuyordu)

 

Ne zaman?

… yedide …

--- otaparkın kapandı(k)ğ-ı saat yedide ---

( O ki saat yedide kapanır )

 

Arabayı internetten gören Ali parayı  güvendiği arkadaşı Veli’ye, otoparkın kapandığı saat  yedide otoparkta vermişti.

 

 

Zarf tümleci nedir?

Cümle içerisinde fiille kastedilen hareketin nasıl gerçekleştiğini bildiren, sözcük veya sözcük gruplarıdır. Veya, yine, cümle içerisinde yükleme  sorulan nasıl? sorusuna karşılık gelen, ana cümleye bir bağla bağlanan ayrı bir cümledir. Girişik bir cümledir.

Zaman tümleci nedir?

Zaman tümleci

   Yapısına göre yer tümleci

          Basit cümlede zaman tümleci

          Komplex cümlede zaman tümleci

    Türlerine göre zaman tümleci

           Datif (-e ) halinde zaman

           Ablatif ( -den ) halinde zaman

           Lokatif ( -de ) halinde zaman

Yer tümleci nedir?

 

Yer tümleci nedir?

   Öznenin bir hareketi gerçekleştirirken bulunduğu, kendisinin yöneldiği veya bir nesneyi yönlendirdiği, kendisinin çıktığı veya bir nesneyi çıkardığı ya da hareketin başladığı, bittiği, icra edildiği yer.

   Not: Bir yeri sevdim, gördüm… O yerden hoşlandım… derken o yeri karşımıza alır, ondan belirli bir mesafe uzaklaşırız. Böylelikle o yeri bir bütün olarak algılar ve ondan bu şekliyle bahsederiz. Ve artık söz konusu yer  nesneleşir.

   Yani, kalem çantanın içindeyken çanta yer, kalem nesne; çanta dolabın içindeyken dolap yer çanta nesne; dolap odadayken oda yer dolap nesne… diye devam eder. Kısaca yer ve nesne ayrımını fiilin kastettiği hareket belirler.  Bu durumda fiziksel olarak henüz nesne olamamış tek yer uzay boşluğudur. Bu yüzden uzayı gördüm, uzaya baktım demeyiz.

   Ör; ‘Ali dolabı gördü/ dolaba baktı/ dolaptan hoşlandı…’ derken dolap nesne, ‘Ali dolaba (içine)girdi/ dolaptan(içinden) çıktı/ dolapta saklandı…’derken dolap yer tümlecidir.

   Genel bir yargı oluşturmak istersek yukarıda bir nesne talep eden fiillerle kullanılan yer adları, her ne kadar bir yer bildirse de bu yer adları nesnedir.