Fiillerde şahıs nedir?

 Çekimli fiille bildirilen hareketin üzerine kurulduğu, cümlenin kurucu elemanı (özne) (subject)’tir.

  Fiillerin çekimi konusu işlenirken ve bu çekimler sıralanırken cümlenin kurucu elemanı olarak genellikle şahıs zamirlerinden istifade edilir. Zamirler konusundan da bilindiği üzere şahıs zamirleri (personal pronouns) Türkçe için; ‘ben , sen, o, biz, siz, onlar’ zamirleridir.      

 Türkçede şahıs zamirlerinin yanısıra şahıs ekleri de çekimli fiillerin bir unsurudur. Yani, Türkçede çekimli fiile; kip, tarz, zaman eklerinden başka çoğu şahıs zamirlerinden teşekkül etmiş şehıs ekleşmesi de eklenir. Ve bu şahıs eki ekleşmesi sıfır ekleşmeden başlar, bu ise 3. Tekil ‘o’ şahıs zamiridir. Yani, 3. Tekil şahsın şahıs eki yoktur.

  Türkçede birinci çoğul şahsın (Biz) şahıs eki –z’den önce –dı eki gelirse, -z eki –k ekiyle yer değiştirir. Yani, ‘kitapları getirdiz’ denmez ‘kitapları getirdik’ denir. Yine, ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleri  –sn ve –snz eklerinden önce –dı eki gelirse eklerdeki –s ünsüzü kaldırılır.

   İngilizcede ise fiillere şahıs eki konmaz. Bu yüzden de şahıs zamirleri olmadan çekimli fiil verilmez. Tabi burada fiile bitişik yazılan durumdan konuşuyoruz. Yoksa çekimli fiil yapısında şahıs zamirinden başka, şahıslara göre şekillenmiş ayrık unsurlar  vardır.  Bunlar ise yardımcı fiiller ve yardımcı fiiller üzerinde meydana gelmiş değişikliklerdir.

  Örneğin, ‘be V-ing’ çekimli fiil yapısında, ‘be’ yardımcı fiili, şimdiki zamanda; şahsına göre ‘am/ is/ are’  olarak, geçmiş zamanda; yine şahsına göre ‘was/ were’ olarak değişiklik gösterir. Bu durumda ‘was/ were’ aynı anda hareketin zamanını, geçmiş zamanda kaldığını da bildirir  

I   am  working

He/ she/ it    is   working

I/ He/ she/ it    was   working

We/ you/ they  are  working

We/ you/ they    were  working

   Yine ‘have V-ed’  çekimli fiil yapısında ‘have’ yardımcı fiili sadece şimdiki zamanın 3. Tekil şahsında ‘has’ olarak değişirken, gelecek zaman bildiren ‘shall/ will’ yardımcı unsurları şahıslara göre; birinci şahıslarda (I/ we) ‘shall’ olarak kullanılabilmektedir.

He/ she/ it    has    (been)  worked

I/  we/ you/ they    have  (been)  worked

   Şimdi ise bir tarzda ve zamanda meydana gelen bu hareketleri gerçekleştiren şahıs/şey/zamirleri ve talep etmiş oldukları şahıs eklerini görelim. Türkçede şahıs ekleri, şahıs zamirleri kullanılmadan da cümledeki ifadeyi tamamlayabilir. İngilizcede ise fiillere şahıs eki eklenmez. Bu yüzden fiiller mutlaka zamirleriyle birlikte kullanılır. Zamirin, şahıs veya eşyanın yerini tutabilen, onları temsil edebilen sözcük türü olduğunu biliyoruz. Bu durumda, bir tarza ve zamana göre haber verilen hareketi gerçekleştiren zamirler:

 

Tekildirler (tektirler):

(I)_  Ben … m

(?)_ Sen… (s)n (-sn’li şekil şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. Gidiyorsun, gidiyor olacaksın… gibi.)

(he/she/it)_ O

( one)_ Biri (ben, sen, o, Ali, Tekir, masa… fark etmez). Ve diğer tekil zamirler.

  Not: İngilizcede 2. tekil şahsın (sen– ...) dilbilgisi anlamında karşılığı yoktur. Bu boşluğu 2. çoğul şahıs (siz–you) doldurur. Bu yüzden de (sen) 2. tekil şahısla konuşurken ikinci çoğul şahıs (siz–you) zamirinin gramer özellikleri kullanılır. Yani yardımcı fiil çoğul olur. (You are/were…)

 Çoğuldurlar:

(we)_ Biz … z/k (k’lı şekil, geçmiş ve geçmişte kalmış gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorduk, gidecektik gibi.)

(you)_ Siz … (s)nz  (-snz’li şekil, şimdiki ve gelecek zamanlarda kullanılır. gidiyorsunuz, gidiyor olacaksınız gibi.)

(they)_Onlar … lr

(ones)_ Birileri (Biz, siz veya onlar, fark etmez birileri ve diğer çoğul zamirler.

   Not: Yukarıdan da gördüğümüz gibi Türkçede birinci çoğul (biz) şahsın geçmiş zaman şahıs eki şimdiki zamanlarda olduğu gibi (getiriyoruz) –z ekiyle karşılanmaz. Yani, ‘Kitapları getirdiz (biz)’ denmez. Bunun yerine birinci çoğul şahsın bir başka şahıs eki unsuru -k eki kullanılır. Ör; ‘Kitapları getirdik(biz)’. Yine de istenirse ‘Kitapları getirdibiz’ şeklinde, şahıs zamiri şahıs ekine dönüştürülmeden söylenebilir, fakat bu tercih edilmez.     

  Bununla birlikte, -di geçmiş zaman ekiyle uyuşmayan -z birinci çoğul şahıs eki, Türkiye Türkçesinde şimdiki ve gelecek zamanlarda  (-di ekli bitmiş tarz ve –sa ekiyle çekime girmiş çekimli fiiller hariç) yerini korumuştur. 

Ör: Gideriz, gidiyoruz, gitmişiz, gitmekteyiz, gidebiliriz, gitmeliyiz… 

   Bu durum sadece Türkiye bölgesi Türkçesi için söz konusudur. Yoksa –k eki şimdiki ve gelecek zamanlarda da kullanılmaktadır.

Ör: Gider-iz/-ik, gidiyor-uz/gidir-ik, gitmiş-iz/-ik,  gitmeli-y-iz/-ik… gibi.

   Şimdiye kadar fiillerin çekim tablolarını verirken hep üçüncü tekil (o) şahsı esas aldık. Şimdiyse birinci çoğul şahsı (biz) esas alarak fiillerin haber kipi tablosunu tekrar verelim.

    Buraya kadar –k ekinin birinci çoğul (biz) şahısta, şahıs eki işleviyle, bir tarz ve  zamana göre çekimini gördük.  

     Bunlardan başka –k (-ük/ık ) eki, ‘kopuk duran (kopmuş olan), kırık duran (kırılmış olan), sönük duran (sönmüş olan), çizik duran (çiz-ilmiş/çiz-ili )…’  sıfat fiil örneklerinde olduğu gibi, öznenin hareketle yüklü olması veya hareketi üzerine götürmesi yani taşıması anlamında, fiil kökenli sıfatlar oluşturmada da karşımıza çıkar.

  Bu durumda iki ayrı işlevde tek bir –k eki vardır.

   Birincisi, şahıs eki işlevindeki –k eki,

Ör: 

Şimdiki zaman bitmiş tarz;

Bu sayede onu da tanıdım(ben)/ tanıdın(sen)/ tanıdı (o)/ tanıdık(biz)/ tanımış bulunuyoruz (artık)

Geçmiş zaman bitmiş tarz;

O sayede onu da…………  tanıdıydık(biz)/ tanımıştık

 İkincisi, sıfatlaştırma işlevinde kullanılan –dık eki

  Ör:

O benim bir tanıdık(tır)

                      _tanıdıktı.  Ya da;

(ben/sen/o/biz/siz…) tanıdık (tanıyan) adam.   Yine;

 (ben/sen/o/biz/siz…) yaptık  iş.  Yani, yaptı-(k)ğ-ım/-ın/-ı/ımız/… iş.

   Ya da; 

Yapmadık iş…

   (not; olumsuz biçim, olumlu biçimdeki –k ekinin şahıs ekiyle karıştırılma riski içindir. Bu yüzden bir sonraki fiil yine olumsuz halde kullanılarak olumlu anlam elde edilir.)

   yapmadık iş kalmadı. (yapmadığım iş/yapmadığımız iş kalmadı)…